डॉ. संतोष काळे
पहिल्या टप्प्यात झालेल्या चाचण्या कोव्हिड-19 विषाणूविरुद्ध सुरू झालेल्या लढाईची अखेर मानता येत नाही. कारण आरोग्य स्वयंसेवकांवर चाचण्या केल्यानंतर त्यांच्यावर झालेल्या परिणामांचा विस्तृत अभ्यास केला जाईल. त्या विश्लेषणांच्या निष्कर्षावर प्रयोगशाळेत काम करण्यात येईल. त्यानंतर मानक स्तरावर एखाद्या लशीच्या प्रमाणीकरणासाठी विविध प्रयोग केले जातील. अंतिमतः सुरक्षिततेच्या सर्व कसोट्या आणि लाभ याबद्दल खात्री झाल्यानंतर ही लस बाजारात येऊ शकेल.
नोव्हेल करोना व्हायरसच्या संसर्गामुळे सध्या संपूर्ण जग चिंताक्रांत आहे. चिंतेचे महत्त्वाचे कारण असे की, आतापर्यंत या संसर्गावर कोणत्याही प्रभावी उपचाराची व्यवस्था होऊ शकलेली नाही. भारतासह जगातील अनेक शहरांमधील अनेक लोक बरे होऊन घरी जात आहेत हे खरे असले तरी आजाराची लक्षणे पाहून त्यानुसार अंधारातच बाण मारले गेले आणि ते अचूक लागले, अशी कबुली या रुग्णांवर उपचार करणाऱ्या डॉक्टरांनीच दिली आहे. कदाचित यामुळेच करोना विषाणूंविषयीच्या अफवांना सर्वत्र ऊत आल्याचे दिसते. कुणी म्हणाले, मिथाइल अल्कोहोल प्यायल्यास करोनाचा संसर्ग होत नाही. या अफवेमुळे इराणमध्ये असंख्य लोकांनी मिथाइल अल्कोहोलचे प्राशन केले आणि माध्यमांच्या माहितीनुसार, त्यातील तीनशे जणांचा अंत झाला. वस्तुतः माणूस जेव्हा प्रचंड घाबरलेला असतो, तेव्हा स्वतःचा बचाव करण्यासाठी त्याला कोणताही उपाय सुचत नाही. अशा वेळी तो असल्या मूर्ख सल्ल्यांना बळी पडतो. आपण समजून घेतले पाहिजे की, करोना विषाणू हा एकटा नसून विषाणूंचा संपूर्ण संच आहे आणि त्यातील नोव्हेल करोना विषाणूने सध्या जगाला हादरवून टाकले असून, त्याला शास्त्रज्ञांनी कोव्हिड-19 असे नाव दिले आहे. विषाणूंच्या या गटातील हा सर्वांत नवा विषाणू आहे.
करोना हा लॅटिन भाषेतील शब्द असून, त्याचा अर्थ आहे राजमुकूट. करोना कुटुंबातील विषाणूंचे सूक्ष्मदर्शकाच्या साह्याने सर्वप्रथम जेव्हा निरीक्षण करण्यात आले होते, तेव्हा या विषाणूंच्या आसपासची काटेरी संरचना पाहून तो विषाणू एखाद्या युरोपीय राजाच्या मुकुटाप्रमाणे दिसला होता. त्यामुळेच त्याला करोना हे नाव दिले गेले होते. या कुटुंबातील विषाणू माणसाच्या श्वसनयंत्रणेवर असा हल्ला चढवितात की व्यक्तीला श्वास घेण्यात अडथळे येतात. कोव्हिड-19 या शब्दात “को’ हे अक्षर करोना या शब्दाचे प्रतिनिधीत्व करते, “व्हि’ हे अक्षर व्हायरस शब्दाचे प्रतिनिधित्व करते तर “ड’ हे अक्षर डिसीज म्हणजेच आजार या शब्दाचे प्रतिनिधित्व करते. या विषाणूंच्या कुटुंबातील म्हणजेच गटातील सर्वांत नवा विषाणू डिसेंबर 2019 मध्ये सर्वप्रथम आढळून आला होता, म्हणून कोव्हिड या शब्दापुढे 19 हा आकडा टाकला आहे.
महत्त्वाचा प्रश्न असा, या विषाणूचा हल्ला परतवून लावणारी अचूक उपचारपद्धती नजीकच्या भविष्यात दृष्टिपथात येणार की या विषाणूंचा संसर्गच जगाच्या नशिबी लिहिला आहे? अशा प्रकारच्या आजारांवर विजय मिळविण्यासाठी लस शोधून काढणे हाच सर्वाधिक प्रभावी उपाय ठरतो, हे महत्त्वाचे आहे. परंतु यातील अडचण अशी की, अशा प्रकारची लस शोधून काढण्यासाठी कोट्यवधी, अब्जावधींचा खर्च येतो आणि दुसरीकडे, संसर्ग, लक्षणे आणि आजार यांचा सखोल अभ्यास आणि विश्लेषण करण्यास प्रचंड वेळही लागतो. सामान्यतः अशा प्रकारच्या लशींची चाचणी सर्वप्रथम प्राण्यांवर केली जाते, जेणेकरून लशींचे प्रतिकूल प्रभाव होण्याची शक्यता दिसून यावी. या प्राण्यांवर बराच काळ लक्ष ठेवल्यानंतर जर कोणताही प्रतिकूल प्रभाव दिसून आला नाही, तर माणसांवर त्याचा प्राथमिक प्रयोग केला जातो. त्याच्या परिणामांचे निरीक्षण केल्यानंतर पुढील काळात ही लस माणसांसाठी तयार केली जाते.
जगाचा अशा महासंकटापासून बचाव करण्यासाठी आर्थिक तरतूद मोठ्या प्रमाणावर केली जाऊ शकते; परंतु कोव्हिड-19 सध्या शास्त्रज्ञांना अतिरिक्त वेळ देण्यास तयार नाही. कारण संसर्ग झालेल्या काही लोकांवर ते बरे होईपर्यंत उपचार केल्यानंतरसुद्धा पुन्हा अशा व्यक्तींमध्ये आजाराची लक्षणे आढळून आली आहेत. लक्षणांची ही पुनरावृत्ती सर्वांनाच चिंतेत पाडणारी आहे आणि या आजारावर चपखल उपचारपद्धती तातडीने विकसित होण्याची गरज त्यामुळेच निर्माण होते. कोव्हिड-19 वरील प्रस्तावित लशीची चाचणी 16 मार्च रोजी अमेरिकेच्या सिएटल शहरातील वॉशिंग्टन हेल्थ रिसर्च इन्स्टिट्यूटमध्ये काही स्वयंसेवकांवर घेण्यात आली, ही बातमी सुखद ठरू शकते. 18 ते 55 वर्षे वयाच्या या आरोग्य स्वयंसेवकांवर या लशीचा होत असलेला परिणाम अभ्यासला जात आहे. यातील महत्त्वाची आणखी एक गोष्ट अशी की, एखाद्या लशीची चाचणी प्राण्यांवर न करता थेट माणसांवर केली जाण्याची ही पहिलीच वेळ आहे.
सिएटलमध्ये चाचणी घेतलेल्या लशीला एमआरएनए-1273 (मॅसेंजर रायबोन्यूक्लेसिक ऍसिड-1273) असे नाव दिले गेले आहे. भारतात पुणे येथील सीरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया ही संस्थाही एका अमेरिकी कंपनीसोबत करोनावर लस निर्माण करण्याचा प्रयत्न करीत आहे. विषाणू प्रतिबंधक लशीच्या विकासाचा पहिला टप्पा एवढ्या कमी वेळात पूर्ण होणे हे शास्त्रज्ञांच्या वर्तुळात मोठे यश मानले जात आहे. अशा संशोधनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर “कोअलेशन फॉर एपिडेमिक प्रिपेअरीक्युलर इनोव्हेटिव्हज्’ (सीईपीआय) नावाची संस्था असून, भारत या संस्थेचा सदस्य आहे हे महत्त्वाचे.
24 फेब्रुवारी रोजी एमआरएनए-1273 नावाची लस अमेरिकेच्या “नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ हेल्थ फॉर ह्यूमन टेस्टिंग’ या संस्थेकडे पाठविली. योग्य चाचण्या घेतल्यानंतर 16 मार्च रोजी आरोग्य स्वयंसेवकांच्या पहिल्या गटावर या लशीचे पहिले परीक्षण करण्यात आले. करोना परिवारातील विषाणूंच्या जैविक संरचनेची माहिती शास्त्रज्ञांकडे आधीपासूनच होती आणि त्यामुळेच कोव्हिड-19 विषाणूरोधक लस तयार करण्याचे काम एवढ्या लवकर सुरू होऊ शकले. सध्या जगभरातील तीन डझनांहून अधिक नामांकित संशोधनसंस्था कोव्हिड-19 प्रतिरोधक लस तयार करण्याच्या प्रयत्नांत गुंतल्या आहेत. यापैकी कुणाच्या प्रयत्नांना सर्वप्रथम यश येते, हे येणाऱ्या काळातच स्पष्ट होईल.