डॉ. मेघश्री दळवी
आता सरलेलं वर्ष केवळ एक वर्ष नव्हतं, तर माणसाच्या इतिहासातल्या एका महत्त्वाच्या दशकाची ती अखेर होती. या दशकात आपण अनेक कोडी उलगडली- गुरुत्वाकर्षण लहरींपासून हिग्ज-बोसॉन कणांपर्यंत. आणि या कोड्यांमधलं एक होतं आपल्या इतिहासाविषयी अधिक अचूक माहिती मिळवण्याचं. जीवाश्मशास्त्र (पॅलिओन्टॉलॉजी) या शास्त्रशाखेत या दशकात बरीच नवी विश्वासार्ह माहिती मिळाली आहे. आणि त्या माहितीच्या आधारे आपण आपल्या उत्पत्तीविषयी जास्त खात्रीने सांगू शकतो.
नॅशनल जिओग्राफिकच्या मदतीने संशोधकांच्या एका चमूने डायनोसॉरचं पहिलं रंगीत रेखाटन तयार केलं ते गेल्या दशकाच्या सुरुवातीला. रंगद्रव्यासकट मिळालेल्या जीवाश्मांचा उपयोग करत त्या काळी डायनोसॉरचे रंग कसे असतील हे निश्चित करण्याचा हा पहिला प्रयत्न होता. त्यानंतरच्या पुढच्या दहा वर्षांत उत्खननांतून मिळालेल्या जीवाश्मांच्या आधारे डायनोसॉरच्या पिसांचा रंग काळा, निळा, तर कधी अनेकरंगी असल्याचं सिद्ध झालं आहे, तर एका खवलेवाल्या डायनोसॉरच्या त्वचेचा रंग लालसर असल्याचं दिसून आलं आहे.
चीनमधील संशोधकांना 2015 मध्ये यि-की या पिसं असलेल्या डायनोसॉरचे जीवाश्म मिळाले. त्याचे पंख अगदी अजब असे, वटवाघूळांसारखे पडद्यांनी जोडलेले होते. तो काळ चित्रविचित्र प्राण्यांचा होता हे आता आपल्याला माहीत आहे. तरीदेखील काही असे शोध अजूनही थक्क करून टाकतात. विशेषत: या प्राण्यांचे महाकाय आकार. स्पिनॉसॉरसचंचं उदाहरण बघा. 2014 मध्ये मिळालेल्या स्पिनॉसॉरसच्या जीवाश्मांच्या अभ्यासावरून तो पाण्यात आणि जमिनीवर दोन्हीकडे राहू शकत होता हे दिसून आलं आहे. मिळालेल्या अवशेषांच्या आधारे शास्त्रज्ञांनी स्पिनॉसॉरसचं एक कम्प्युटर मॉडेल बनवलं. त्यावरून तो आजवर माहीत असलेल्या मांसाहारी डायनोसॉरमधला सर्वात मोठ्या आकाराचा डायनोसॉर ठरतो. अगदी टी-रेक्सहूनही अजस्त्र!
याच दशकात डिकीन्सोनियाचं रहस्यदेखील शास्त्रज्ञांनी उलगडलं आहे. सुमारे 54 कोटी वर्षांपूर्वीच्या या जीवाचे चपटे लंबगोलाकार जीवाश्म मिळाले आहेत. त्याच्या मध्यभागी पानासारखी एक खोलगट उभी रेषा असल्याने डिकीन्सोनिया ही वनस्पती आहे, की प्राणी यावर शास्त्रज्ञांचे बराच काळ मतभेद होते. मात्र 2018 मध्ये केलेल्या सखोल विश्लेषणानंतर हा जीव एक प्राणी असल्याचं पुराव्यानिशी सिद्ध झालं आणि एका दीर्घकालीन चाललेल्या चर्चेला विराम मिळाला.
अलीकडे म्यानमारमध्ये तैलस्फटिकात (ऍम्बरमध्ये) अडकून सुरक्षित राहिलेले पुष्कळ जीवाश्म मिळाले आहेत. त्यात डायनोसॉरच्या पिसं असलेल्या शेपटीचा उपलब्ध झालेला पहिलावहिला नमुना आहे, आदिम पक्ष्यांची पिल्लं आहेत, आणि चिमुकले सापही आहेत. जीवाश्मांचा हा अनोखा साठा त्या काळातली जैवविविधतेची आगळी झलक देतो. आजपर्यंत झालेल्या विश्लेषणातून अंदाजे बाराशे वेगवेगळ्या प्रजाती त्यात आढळल्या आहेत. सुमारे दहा कोटी वर्षे इतक्या पुरातन काळाच्या या खुणांमधून आणखी नवनवीन माहिती पुढे येईल अशी अपेक्षा आहे. गेल्या दशकाने आपल्याला खुला केलेला हा जीवश्मांचा खजिना नव्या दशकाकरता नक्कीच हुरूप देणारा आहे.