पोका-योके असा विचित्र शब्द वाचून कुतूहल जागृत झाल्याशिवाय राहणार नाही. हा एक जपानी शब्द-समुच्चय आहे. पोका या शब्दाचा अर्थ अनवधानानं कुणीही करू शकेल अशी चूक आणि योके म्हणजे सावधगिरी. थोडक्यात पोका-योके म्हणजे अनवधानानं होऊ शकणारी चूक टाळणं. कुठलीही यंत्रणा उभारताना किंवा कुठलीही पद्धती अवलंबात आणताना पोका-योकेचा वापर करावा.
इंग्रजीत याचं संक्षिप्त वर्णन करायचं झालं तर आपण “फूलप्रूफ’ असं म्हणू शकू.शिगिओ शिंगो नामक जपानी औद्योगिक अभियंत्यानं पोका-योके पद्धतीचा वापर करावयास सुरुवात केली. त्याचा मूळ उद्देश कोणत्याही उत्पादनात शून्य दोष असावेत हा होता. परंतु उत्पादन प्रक्रियेत कर्मचारी काही चुका करताना त्याला आढळल्या. या चुका होऊ नयेत यासाठी काय केलं पाहिजे याचा विचार करताना पोका-योकेची पद्धत त्याला सुचली. या पद्धतीत चूक होऊच शकणार नाही अशी व्यवस्था केलेली असते.
नेहमीच्या जीवनात आपल्याला पोका-योकेची अनेक उदाहरणं दिसून येतील. आपल्यापैकी बहुतेकांनी सायकल चालवली असेलच. पेडल पायानं पुढे रेटल्यावर सायकल पुढे जाते. पेडलला जोडलेलं दातेरी चक्र मागच्या चाकावरील दातेरी चक्राला जोडलेलं असतं. आपण पेडल उलट्या बाजूनं म्हणजे मागे रेटल्यावर सायकल मागे जाऊ शकली असती. पण असं होत नाही कारण पोका-योके. पेडल उलटं फिरेल पण मागचं चाक उलटं फिरणार नाही अशी व्यवस्था केलेली असते.
मोटारगाड्यांमधील गिअर बदलण्याच्या व्यवस्थेतही पोका-योकेचा अंतर्भाव असतो. सर्व “फॉरवर्ड’ गिअर सहजरीत्या बदलता येतात पण रिव्हर्स गिअर बदलणं मुद्दाम अवघड केलेलं असतं कारण की गिअर बदलण्याच्या नादात चुकून रिव्हर्स गिअर पडला तर गंभीर अपघाताची शक्यता असते. एक तर दांडा अतिशय टोकाला नेऊन जोरानं दाबल्यावर रिव्हर्स गिअर पडतो किंवा “लिफ्ट अँड शिफ्ट’ किंवा “प्रेस अँड शिफ्ट’ अशी योजना केलेली असते. म्हणजे गिअरच्या दांड्यावरचा गट्टू खाली दाबल्याशिवाय किंवा वर उचलल्याशिवाय रिव्हर्स गिअर टाकताच येत नाही.
रेल्वे स्टेशन किंवा विमानतळ इथे प्रवेश करताना धक्का दिल्यावर फिरणाऱ्या खुंट्या असलेली व्यवस्था पाहिली असेल. एकदा आत गेलेला माणूस या व्यवस्थेमुळे त्याच मार्गानं परत येऊ शकत नाही. हे सुरक्षिततेकरता केलेलं पोका-योके आहे. एक अगदी साधं उदाहरण द्यायचं झालं तर उंदराच्या पिंजऱ्यात एकदा उंदीर शिरला की एक तर त्याच्या वजनानं झडप उघडते आणि उंदीर पिंजऱ्यात पडतो. झडपेला विरुद्ध बाजूला वजन जोडलेलं असल्यानं ती बंदच राहते आणि उंदराला बाहेर पडता येणं अशक्य होऊन बसतं. मोबाइलमध्ये अगदी छोटं आणि नाजुक सिमकार्ड आपल्यापैकी बहुतेकांनी बसवण्याचा अनुभव घेतला असेल. सिमकार्डला एका बाजूनं तिरका छेद दिलेला असल्यानं तो उलटा-सुलटा बसूच शकत नाही. परिणामी चूक होण्याची शक्यता शून्य!
कॉम्प्युटरमध्ये यूएसबी केबल किंवा इतर कुठलीही केबल जोडताना यंत्रणेत पोका-योकेचा वापर केला असल्याने चुकीची जोडणी होऊच शकत नाही. विजेची उपकरणं विद्युत्प्रवाहाला जोडताना तीन पिना असलेला प्लग आपण जोडतो. प्लग आणि सॉकेटची अशी रचना केलेली असते की आपण चुकीची जोडणी करू शकत नाही. अर्थिंग पिन ही मुद्दाम जाड असते आणि पिनांची त्रिकोणी मांडणी यामुळे बिनचूक जोडणी होते. हे पोका-योकेच आहे. याशिवाय प्लगमध्ये अर्थिंग पिन मुद्दाम जास्त लांबही असते. त्यामुळे अर्थिंग आधी होतं आणि संभाव्य धोका टळतो.
काही विशिष्ट रचनांमध्ये पिनाही चौकोनी छेदाच्या असून विशिष्ट कोनामध्ये असतात. हेही पोका-योकेचंच उदाहरण आहे. काही औषधांच्या किंवा घरगुती वापराच्या रसायनांच्या बाटल्यांना खास प्रकारचं बूच बसवलेलं असतं ज्यायोगे लहान मुलांना ते उघडता येऊ नये. निसर्गानंही काही ठिकाणी पोका-योकेचा वापर केलेला दिसून येईल. हृदयाच्या झडपांची रचना अशी केलेली आहे की रक्त उलट्या दिशेनं जाऊच शकत नाही. नीला रक्तवाहिन्यांमधील झडपाही याच प्रकारच्या असतात.
पोका-योकेचा उद्देश आपलं जीवन सुरळीत आणि सुरक्षित व्हावं हा आहे. त्यामुळे जिथे वस्तू किंवा प्रणाली चुकीच्या पद्धतीनं हाताळली किंवा वापरली जाऊ शकते तिथं पोका-योकेचा विचार करणं आवश्यक आहे.
– श्रीनिवास शारंगपाणी