नाटकाच्या नावावरूनच खरेतर लक्षात आलेले होते की हे बलात्कार या विषयावरचे नाटक आहे. मनात खूप सारे प्रश्न घेऊनच सर्व प्रेक्षक बसले होते स्टेजसमोर.
स्टेजवर 2 खुर्च्या, मंद प्रकाशझोत, रेडिओ, स्टॅन्ड वर अडकवलेले 4 चेहरे, अभिनेत्री धनश्रीसारखेच कपडे अंगावर चढवलेला एक प्लॅस्टिक पुतळा, इतस्तत: पडलेले चाकू, रेड मार्कर… आणि शांत, निर्विकार चेहऱ्याने उभी धनश्री हे दिसत होते स्टेजवर.
या स्त्रीवर बलात्कार झालेला आहे आणि तिला अजून मनस्ताप होईल, अपमान वाटेल असे प्रश्न एकामागून एक विचारले जाताहेत. या प्रसंगाने नाट्यप्रयोगाला सुरुवात झाली.
ती स्त्री आहे, ती बोलते आहे आणि ती स्त्री असून बोलते आहे, या 3 कारणांसाठी खुद्द पोलीस यंत्रणेनेच 4 गुंड पाठवून तिच्यावर घडवून आणलेला हा सामुहिक बलात्कार आहे… असं ती सुरुवातीलाच सांगते. तिचे अपहरण, इप्सित स्थळी नेईपर्यंत तिला दिला गेलेला बारीकमोठा शारीरिक त्रास, मग प्रत्यक्ष बलात्कार, सोबतीला पाशवी अत्याचार सगळं ती स्त्री त्या गुंडाच्या तोंडच्या शिव्यांसहित, त्यांच्या हालचालीसहित अगदी थंडपणाने सांगत गेली आणि प्रेक्षक श्वास रोखून धडधडत्या हृदयाने पाहत राहिले.
कुठेही आकांडतांडव नाही, भडक अभिनय नाही, रडारडी नाही, अतिशय शांत, संयत अभिनय! अभिनेत्रीचा थंड चेहरा आणि थंड नजर! तेच अंगावर येत गेलं सर्वांच्या. हलवून टाकत राहिलं अगदी. विचारप्रवृत्त करत राहिलं. जोडीला होतं पाठीमागे वाजणारे विरोधाभास वाटावे, असे रेडिओवर वाजणारे पॉप म्युझिक! प्रेम, निसर्गसौन्दर्य यांचं वर्णन करणारं… जे अजूनच गडद करत राहिलं या सगळ्यातलं भीषणपण!
या पाशवी अत्याचाराने आता ती मरेल, असे जेव्हा वाटते, तेव्हा शहराजवळ आणून तिला टाकून दिलं जातं. ती धैर्य गोळा करून पोलीस स्टेशनपर्यंत पोचते. पण त्यातला फोलपणा तिच्या लक्षात येतो. दुसरा बलात्कार-पुन्हा पुन्हा प्रश्न विचारून तिच्यावर केला जाणारा मानसिक अत्याचार सहन करण्याची तिची ताकद आणि तयारी त्याक्षणी तरी नसते. त्यामुळे उद्या तक्रार नोंदवूया, असं ठरवून ती तिथून निघून जाते.
तो उद्या उगवला का? उगवेल का कधी? असे प्रश्न प्रेक्षकांच्या मनात उभे करत नाट्यप्रयोग संपतो. तेव्हा सर्वांनी सोडलेले सुस्कारे स्पष्ट ऐकू येतात. सर्व वयोगटातले, सर्व स्तरातले स्त्री पुरुष सुन्न झालेले असतात. कित्येक मिनिटे असह्य शांततेत जातात. कुणीच काहीच बोलण्याच्या मन:स्थितीत नसतं.
धनश्रीचा अभिनय अतिशय उत्तम होता. दिग्दर्शन खूप चांगले होते. मुळात कसलाही, किंचितही डाग नसलेला तिचा पांढराशुभ्र शर्टच खूप काही सांगून जात होता. ती दोषी नाहीये, ती सफरर आहे, सहानुभूती न मिळता तिला अपमानित का केलं जावं, तिला कुणीतरी चेहऱ्यावर थुंकल्यासारखं का वाटत राहावं, समाजाने आणि तिने स्वतःही तिला सतत प्रश्नांच्या पिंजऱ्यात का उभं करावं… असे मनात प्रश्न उभे राहणं वगैरे सगळं त्या वेशभुषेतून साध्य होत होतं.
कळायला लागल्यापासून मरेपर्यंत प्रत्येक स्त्री ही अनामिक भीती मनात घेऊनच जगत असते. पण बलात्कार होतो तरी कसा, हे जेव्हा आपल्यासमोर येते, तेव्हा स्त्री पुरुष सारेच सुन्न झाले. तिच्यावर होणारे अत्याचार जणू आपल्यावर होताहेत, असा थरकाप उडत होता साऱ्यांच्या काळजाचा. तो प्रसंग घडत असताना तिचे गाण्यावर लक्ष केंद्रित करणे, हे सगळं कळून, समजून घ्यायचंच नाहीये, यासाठी चाललेला केविलवाणा निष्फळ प्रयत्न, तटस्थपणे आपल्यासोबत चाललेले सारे स्वतः पाहणे आणि वर्णन करणे अंगावर येत होते पाहताना. उणापुरा 25 मिनिटांचा होता हा नाट्यप्रयोग! पण खूप हादरवून टाकणारा होता सगळा नाट्यानुभव!
इटालियन लेखिका फ्रॅंका रामे यांचे नाटक आहे. खरेतर हा त्यांच्यावर ओढवलेला दुर्दैवी प्रसंग होता. त्या सामाजिक मानवी हक्काबद्दल काम करत होत्या. आपली राजकीय, सामाजिक मते निर्भीडपणे मांडत होत्या. हे त्यांचे काम तेथील प्रस्थापित लोकांना आवडत नसल्याने त्यांना सतत धमक्या दिल्या जात. पण तरीही त्यांनी आपले काम थांबवले नाही, हे पाहिल्यावर तेथील पोलीस यंत्रणेने गुंड पाठवून त्यांच्यावर सामूहिक बलात्कार घडवून आणला.
ही घटना 1973 मधली. स्वतः वरच्या या घटनेतूनही त्या बाहेर पडल्या. आणि त्यांनी ठरवले, मला नमवण्यासाठी, नामोहरम करण्यासाठी हे पाशवी कृत्य केले गेले ना, तर मी याचेच नाटक करेन. मग 1975 साली त्यांनी या घटनेवर नाटक लिहिले -द रेप. आणि त्याचे ठिकठिकाणी प्रयोग केले जाऊ लागले. याचे भाषांतर आणि दिग्दर्शन दोन्ही महेश खंदारे यांनी केले आहे. अभिनेत्री आहेत धनश्री साठे.
स्त्रीचा आवाज दाबण्यासाठी, तिला नमवण्यासाठी आजही हिंसा अवलंबली जाते, या प्रवृत्तीबद्दल संताप आणि आजूबाजूला दिसणाऱ्या परिस्थितीमध्ये बदल घडण्याची गरज हे दोन्ही विचार निर्माण करतं हे नाटक पाहणाऱ्याच्या मनात. असे गंभीर विषयावरचे नाटक तितक्याच ताकदीने सादर केल्याबद्दल या टीमचे मनापासून कौतुक!याचे अधिकाधिक प्रयोग व्हावेत आणि जास्तीत जास्त लोक विचारवृत्त व्हावेत या शुभेच्छा!
– डॉ. अदिती काळमेख