हिमांशू
जातिव्यवस्थेचा विकास प्राचीन भारतात झाला. मध्ययुगीन, पूर्व आधुनिक आणि आधुनिक काळात या व्यवस्थेत बदल झाले, असं इतिहास सांगतो. मुघल आणि ब्रिटिश काळात जातिव्यवस्थेत अनेक संरचनात्मक बदल झाले, असंही सांगितलं जातं. आता आपण उत्तर आधुनिक काळाची पालखी खांद्यावर घेतली आहे. जगाच्या कोणत्याही कोपऱ्यात बसलेला माणूस आज आपल्यापासून दूर नाही, असं ताठ मानेनं आपण सांगतो.
कोणत्याही प्रश्नाचं उत्तर तातडीनं देणारा “गुगलबाबा’ हा आधुनिक देव असून, काही दिवसांनी त्याचं मंदिरसुद्धा बघायला मिळेल, असं ठणकावून सांगणारे भेटतात. पण आजही या “गुगलबाबा’ला आम्ही प्रश्न काय विचारतो..? “पी. व्ही. सिंधूची जात कोणती?’ हा प्रश्न सिंधूप्रमाणंच गुगलबाबाचाही अवमान करणारा ठरतो.
सत्तर, ऐंशीचं दशक कुणाला आठवत असेल, तर त्यावेळी वेगवेगळ्या देवांच्या नावाची अनोळखी लोकांची पत्रं येत असत. “हे पत्र दहा जणांना पाठवा; बरकत येईल,’ असा मजकूर त्यावर असायचा. काही पत्रांवर तर “असं केलं नाहीत तर वाट्टोळं होईल,’ असा शापही असायचा. काहीजण आशेनं तर काहीजण भीतीनं पत्रं पाठवायचे. अवघ्या तीन-चार दशकांत आपल्या हातात स्मार्टफोन आला. दिमतीला सोशल मीडिया आला. परंतु पत्रांची जागा मेसेजनं घेतली, एवढाच फरक आपल्या मानसिकतेत झाला. जातीच्या बाबतीत तर आपण कायम मातीच खाल्ली. आडनाव ऐकताच सर्वप्रथम जात शोधली.
“तुमचं आडनाव अमुकतमुक म्हणजे तुम्ही अमक्यातमक्या जातीचे…’ हे वाक्य आपल्या सवयीचं झालंय. उत्तर भारतात तर नावापाठोपाठ जात विचारायचा “रिवाज’ आहे म्हणे! पी. व्ही. सिंधूने ऑलिम्पिकमध्ये ब्रॉंझपदक जिंकून इतिहास रचला त्या दिवशी लोकमान्य टिळकांची पुण्यतिथी आणि लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती होती. परंतु सिंधूने 2016 च्या रियो ऑलिम्पिकमध्ये जेव्हा रौप्यपदक जिंकलं होतं, तेव्हाच गुगलबाबांना सर्वप्रथम विचारली गेली होती तिची जात! टोकियोत तिने पराक्रम गाजवल्यानंतर तिची जात विचारणाऱ्यांमध्ये अचानक 90 टक्क्यांनी वाढ झाली.
आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र, बिहार आणि अरुणाचल प्रदेश या राज्यांमधल्या लोकांना सिंधूची जात विचारण्यात “विशेष रस’ असल्याचं दिसून आलंय. “ट्रेंड्स डॉट गुगल डॉट कॉम’वर गेल्यास सध्या लोक सर्वाधिक काय शोधताहेत, हे समजू शकतं. सिंधूने पदक जिंकल्यानंतर तिची प्रतिस्पर्धी, तिचे गुरू किंवा अन्य कोणत्याही गोष्टींपेक्षा “पी. व्ही. सिंधू कास्ट’ असे सर्च करणाऱ्यांची संख्या जास्त आहे.
पुसर्ला वेंकट सिंधू हे तिचं पूर्ण नाव. त्यामुळे पुसर्ला हे नाव कोणत्या जातीत येतं, असाही शोध काहीजणांनी सिंधूचं थेट नाव टाळून घेतलाय. त्याचप्रमाणे कुस्तीपटू साक्षी मलिकची जात जाणून घेण्यात विशेषतः राजस्थानातील लोकांना रस दिसला.
खेळाडूंनी ऑलिम्पिक स्पर्धेत पदकं पटकावून देशाची मान उंच केली. पण बॅडमिंटनचा एक सेट खेळताना किती घाम गाळावा लागतो किंवा कुस्तीत एकेका गुणासाठी किती झगडावं लागतं, याचा कधीच अनुभव न घेतलेल्यांनी “पाहिजे जातीचे’ ही उक्ती विसरून खेळाडूंची जात शोधण्याचा प्रयत्न केला आणि अनेकांना मान खाली घालायला भाग पाडलं. काहीजणांनी ट्विटरवरून या “शोधक वृत्ती’चा खरपूस समाचार घेतला असला तरी त्यामुळे डोक्यातली जात जाणार आहे का?