-आरिफ शेख
पश्चिम आशियापाठोपाठ आता युरेशिया सीमेवरही संघर्षांच्या ठिणग्या उडत आहेत. कॉकेशस पर्वतराजीमधील आर्मेनिया आणि अझरबैजान यांनी थेट परस्परांवर हल्ले सुरू केले आहेत. दोन्ही देशांचे खडे लष्कर त्यात सामील आहे. या दोन देशांतील तणावाचा केंद्रबिंदू अझरबैजानमधील नागोर्नो काराबाख हा प्रांत आहे.
नागोर्नो काराबाख हा प्रांत अझरबैजानच्या हद्दीत येत असला, तरी तेथील जनता बहुसंख्य आर्मेनियन आहे. येथील जनतेनं अझरबैजानचं सार्वभौमत्व मान्य केलेलं नाही, या जनतेला आर्मेनियन सरकारचाही पाठिंबा असतो. या प्रांताचं अझरबैजानमध्ये विलिनीकरण झालेलं नसल्यामुळे ते करून घेण्याबाबत अझरबैजानचा आग्रह आहे. त्याला आर्मेनियाचा विरोध आहे. त्यातून अनेकदा दोन्ही देशांत संघर्ष झाले. साधारण 1920 च्या आसपास सोव्हिएत सरकारने आर्मेनियन ख्रिस्तीबहुल नागोर्नो काराबाखचा ताबा मुस्लिमबहुल अझरबैजानकडे दिला, त्याच वेळी संघर्षांची बीजं रोवली गेली. नागोर्नो काराबाखची जनता किंवा तेथील लोकप्रतिनिधीगृहांनी कधीही अझरबैजानचं सार्वभौमत्व मान्य केलं नाही. हा प्रश्न सोव्हिएत नेत्यांनी दशकानुदशके भिजत ठेवला.
सार्वमत, संसदेचा ठराव अशा मार्गांनी नागोर्नो काराबाखनं अनेकदा आर्मेनियात विलीन होण्याची इच्छा प्रकट केली. त्यामुळे त्यावरील आमचा दावा रास्त ठरतो, असं आर्मेनियाचे म्हणणं आहे, तर हा भाग आंतरराष्ट्रीय समुदायानं अझरबैजानचा भूभाग म्हणून मान्य केलेला असल्यामुळे नागोर्नो काराबाखच्या जनतेला वा तेथील संसदेला किंवा आर्मेनियाला काय वाटते हा मुद्दा गौण ठरतो, असं अझरबैजानचं म्हणणं आहे. आतापर्यंत या दोन देशांत लुटुपुटीच्या चकमकी होत, परंतु 27 सप्टेंबरपासून उद्भवलेल्या संघर्षांमध्ये तोफा, रणगाडे, क्षेपणास्त्रांचा वापर झाला. दोन्ही बाजूंकडील अनेक सैनिक मारले गेले आणि नागोर्नो काराबाखमध्ये नागरी प्राणहानीही झाली. या दोन देशांत युद्धांचे स्वरूप आले असताना त्यात रशिया आणि तुर्कस्तान हे दोन देशही सहभागी झाले असल्याने आता त्याला जागतिक परिमाण लाभलं आहे!
नागोर्नो काराबाख मुद्द्यावर व्लादीमिर पुतीन यांना समेट घालता आला असता. त्याचे कारण दोन्ही देशांशी रशियाचे सलोख्याचे संबंध आहेत; परंतु मुस्लीम राष्ट्रांचे जागतिक नेतृत्व करण्याचा मक्ता आपल्याकडेच असल्याचा समज असलेल्या तुर्कस्तानने त्यात खोडा घातला. तुर्कस्तानचे अध्यक्ष रिसेप तैय्यिप एर्दोगान आणि पुतीन यांच्यात तसाही फारसा फरक नाहीच. आर्मेनिया हा तुर्कस्तानच्या ईशान्य सीमेवरील देश. तरीही या देशापलीकडे असलेल्या अझरबैजानशी त्यांची जवळीक; कारण तेथे तुर्की भाषक अझेरी मोठ्या संख्येने राहतात. त्यामुळे आर्मेनिया-अझरबैजान संघर्षांत त्यांनी थेट अझरबैजानची बाजू घेतली. अझेरी लष्कराला ड्रोन आदी सामग्रीही पुरवली.
सीरिया, लिबियामध्ये तुर्कस्तान आणि रशियाच्या हितसंबंधांची टक्कर झाली होती. त्याची पुनरावृत्ती नागोर्नो काराबाखमध्ये होताना दिसते. नियंत्रण रेषेवर ज्यापद्धतीने शस्त्रात्रांचा वापर करण्यात आला, तो प्रकार गेल्या काही वर्षांतील सर्वांत मोठी झडप असल्याचे सांगितले जाते आहे.
अमेरिकेने दोन्ही देशांना युद्ध थांबवण्यास आणि वादग्रस्त वक्तव्य टाळण्यास सांगितले असले, तरी कुणी ऐकण्याच्या स्थितीत नाही. दोन्ही देशांमधील हा वाद गेल्या अनेक दशकांपासून सुरू आहे. गोळीबार कुणी पहिल्यांदा केला, असा परस्परांवर आरोप करणे आता सामान्य बाब झाली आहे. आर्मेनियाच्या नियंत्रणाखालील भागाला स्वतंत्र केल्याचा अझरबैजानचा दावा आहे, तर आर्मेनियाच्या अधिकाऱ्यांनी हा दावा फेटाळून लावला आहे.
अझरबैजानने देशांतर्गत इंटरनेटच्या वापरावर बंदी आणली आहे. सोशल मीडियावरही बंदी लादण्यात आली आहे. नागोर्नो-काराबाख हा चार हजार चौरस किलोमीटरवर पसरलेला प्रदेश आहे. इथे आर्मेनियातील ख्रिश्चन आणि मुस्लीम तुर्क राहतात. सोव्हियत संघादरम्यान अझरबैजानमधील एक स्वायत्त क्षेत्र होतं. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर या परिसराला अझरबैजानचा भाग समजलं जातं. पण इथे बहुतांश आर्मेनियाचे नागरिक राहतात.
1980च्या दशकाच्या शेवटापासून ते 1990च्या दशकापर्यंत चाललेल्या युद्धात 30 हजारांहून अधिक लोकांचा मृत्यू झाला आणि दहा लाखांहून अधिक लोकांचं स्थलांतर झालं. त्यादरम्यान फुटीरवादी शक्तींनी नागोर्नो-काराबाखच्या काही भागांवर कब्जा मिळवला होता; पण 1994 मधील युद्ध विरामानंतरही इथं सातत्यानं वाद सुरू आहेत. अनेक देश यात गुंतलेले असल्याने मोठ्या युद्धाचा भडका उडण्याची भीती जागतिक पातळीवर व्यक्त होत आहे.गमतीचा भाग म्हणजे अजरबैजान सारख्या मुस्लीम देशाच्या बाजूने चक्क इस्त्रायल उभा ठाकला आहे. या दोन देशा दरम्यान लष्करी सहकार्य करार आहे. तर इराणसारखा कट्टर इस्लामवादी देश अझरबैजानपासून चार हात दूर आहे. या संघर्षाची व्याप्ती इराणच्या सीमा ओलांडू शकते, हे गृहीत धरून दोन दिवसांपूर्वी इराणने वरील दोन्ही देशांना तंबीवजा इशारा दिला आहे. आमच्या सीमेपासून दूर राहा, असे इराणने ठणकावले आहे. या संघर्षात पडण्याची इराणची इच्छा नाही. अन् ते रास्त देखील आहे. ख्रिश्चन विरुद्ध मुस्लीम असा संदर्भ या संघर्षाला असला तरी इराण अन् इस्त्रायलसारखे देश आपली विचारधारा सोडून वेगळ्या भूमिकेत येथे दिसताहेत.
अमेरिका अजूनतरी या संघर्षापासून तटस्थ आहे. आर्मेनियाची बाजू घ्यावी तर त्याच्या बाजूने रशिया उभा आहे, अन् बिडेन यांनी डोनाल्ड ट्रम्प यांना पुतीनचे “पपी’ म्हटल्याने ट्रम्प यांची वरील वादात नव्याने पंचाईत झाली आहे. अमेरिकेत निवडणूक युद्धज्वर शिगेला आहे,अन् दोन देश शतका पूर्वीच्या खुमखुमीने हट्टाला पेटले आहे. युद्ध विराम केव्हा स्वीकारला जातो याकडे जगाचे लक्ष लागले आहे.