तंत्रज्ञानाचे फायदे अनेक असले, तरी कोणत्याही तंत्रज्ञानाचे दुष्परिणामही हळूहळू समोर येत असतात. बॅंकांचे व्यवहार ऑनलाइन करण्याने जितकी सुविधा निर्माण झाली आहे, तितकेच ऑनलाइन फसवणुकीचे धोकेही वाढले आहेत. अशा स्थितीत “सायबर विमा’ हा पर्याय पुढे आला आहे.
सोशल डिस्टन्सिंग हा शब्द करोना विषाणूच्या प्रसारामुळे ऐकायला मिळत असला, तरी समाजात खरे “डिस्टन्सिंग’ सायबर विश्वामुळे कितीतरी आधीपासून सुरू झाले होते. आमने-सामने बसलेले लोक एकमेकांशी बोलण्याऐवजी हातातील मोबाइलच्या माध्यमातून त्याच्याशी गप्पा मारण्यात व्यग्र असल्याचा अनुभव बहुतेक सर्वांनी घेतला असेल. केवळ संवादच नव्हे तर अनेक कामेही ऑनलाइन होऊ लागल्यामुळे सायबर विश्वात गर्दीची स्थिती निर्माण होते आणि गर्दीचा फायदा नेहमी गुन्हेगार घेतात. आजकाल शॉपिंगपासून बॅंकिंगपर्यंत सर्वकाही ऑनलाइन करणाऱ्यांची संख्या कमालीची वाढली आहे.
अगदी सध्याच्या लॉकडाऊनच्या काळातसुद्धा अनेक कामे ऑनलाइन सुरू आहेत. असंख्य लोक आजही “वर्क फ्रॉम होम’ करीत आहेत. लॉकडाऊनच्या सुरुवातीच्या काळात आणि मधल्या टप्प्यात माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील कंपन्यांविषयी दोन महत्त्वाच्या बातम्या आपण ऐकल्या. पहिली बातमी म्हणजे, आयटी कंपन्यांना काम देणाऱ्या परदेशी कंपन्या “वर्क फ्रॉम होम’ला अनुकूल नाहीत. त्यांनी त्यासाठी “डेटा सिक्युरिटी’ हे कारण सांगितले होते. दुसरी बातमी काही दिवसांपूर्वीची आहे. आयटी कंपन्या सुरू करण्याचा प्रस्ताव पुढे आला होता; मात्र कर्मचाऱ्यांना कंपनीपर्यंत पोहोचणे शक्य नसल्याने या कंपन्या सुरू करण्यात अडचणी येत आहेत, अशी ही बातमी होती. यावरून एक गोष्ट स्पष्टपणे लक्षात येते ती अशी की, “डेटा सिक्युरिटी’ म्हणजेच माहितीची सुरक्षितता हा आजही एक मोठा प्रश्न आहे.
ज्याप्रमाणे एखादा दुकानदार आपल्या दुकानाचा विमा उतरवितो आणि आगीमुळे किंवा चोरीमुळे दुकानाची हानी झाली तर विमा कंपनीकडून त्याला भरपाई मिळते, त्याचप्रमाणे सायबर विश्वात नुकसान झाल्यास त्याची भरपाई मिळण्याची सुविधा “सायबर विम्या’च्या पर्यायामुळे उपलब्ध झाली आहे. करोनाच्या प्रसारामुळे सध्या जवळजवळ सर्व व्यवहार ठप्प झाले असले, तरी खासगी आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील अनेक कर्मचारी “वर्क फ्रॉम होम’ करीत आहेत. त्यामुळे सध्याच्या काळात इंटरनेटवरील अवलंबित्व मोठ्या प्रमाणात वाढले आहे. अशा वेळी अर्थातच ऑनलाइन फसवणूक करणारे गुन्हेगारही अधिक सक्रिय होणे स्वाभाविक आहे. सायबर गुन्हेगारीमुळे नुकसान झाल्याच्या बातम्याही लॉकडाऊनच्या काळात आल्या आहेत. परंतु ऑनलाइन फसवणुकीच्या धोक्यापासून सायबर विमा आपले संरक्षण करू शकतो. अनधिकृतरीत्या आपली माहिती एखाद्या गुन्हेगाराने मिळविली किंवा व्यक्तिगत आणि आर्थिक स्वरूपाची माहिती चोरीला गेल्यामुळे जर नुकसान झाले, तर अशा घटनेपासून आपला बचाव आपण सायबर विम्याच्या मदतीने करू शकतो.
सध्या व्हर्च्युअल विश्व वास्तव जगाइतकेच, किंबहुना त्याहूनही अधिक सक्रिय आहे. अनेक व्यक्ती दिवसातील बराच काळ ऑनलाइन असतात आणि अनेक आर्थिक व्यवहारही ऑनलाइनच करतात. अर्थातच, त्यामुळे गुन्हेगारांनीही सायबर गुन्हेगारीकडे मोर्चा वळविला आहे. पोलीस ठाण्यांच्या गुन्हेगारीच्या तक्त्यात सायबर गुन्ह्याचा रकाना काही वर्षांपूर्वी तयार झाला आहे आणि दिवसेंदिवस या रकान्यातील आकडेवारी वाढताना दिसते आहे. या वातावरणामुळे जी जोखीम सायबर विश्वात निर्माण झाली आहे, ती कमी करण्याच्या दृष्टीने सायबर विमा खूपच उपयुक्त ठरू शकतो. ऑनलाइन बॅंकिंगचे प्रमाण वाढल्यामुळे आर्थिक देवाणघेवाणीचे बरेच व्यवहार इंटरनेटच्या माध्यमातून होतात.
बॅंका ग्राहकांना सातत्याने ऑनलाइन गुन्हेगारीपासून स्वतःचा बचाव करण्याचा सल्ला देत असतात. विम्याच्या व्यवसायातही काही वेबसाइट्स सवलतीच्या दरात विम्याची विक्री करून फसवणूक करीत असल्यामुळे स्वतःचा बचाव करण्याचा इशारा विमा नियामक प्राधिकरणाने दिला होता. सायबर हल्ले आणि त्यातून होणारे नुकसान हा तर कळीचा मुद्दा बनला आहे. जगभरात अनेक ठिकाणी मोठे सायबर हल्ले झाले असून, संपूर्ण संगणक प्रणालीचा ताबा घेऊन सायबर चाच्यांनी खंडणी वसूल केल्याच्या घटना घडल्या आहेत. ऑनलाइन फसवणूक आणि हल्ल्यांपासून आपल्या उपकरणांचे संरक्षण कसे करायचे, यासंबंधी कॉम्प्युटर इमर्जन्सी रिस्पॉन्स टीम ऑफ इंडिया (सर्ट-इन) या केंद्रीय संस्थेनेही अनेक सल्ले दिले आहेत.
करोना विषाणूचा प्रसार वेगाने होत असल्याच्या काळात सोशल डिस्टन्सिंगचे नियम पाळावे लागत असून, त्यामुळे नोटांच्या स्वरूपात चलनाची देवाणघेवाण खूपच कमी झाली असून, ऑनलाइन देवाणघेवाणीचे व्यवहार बरेच वाढले आहेत. करोनाचा धोका दूर होऊन सर्व व्यवहार सामान्य कधी होतील, याकडे लोक डोळे लावून बसले आहेत. त्यामुळे अर्थातच या काळात सायबर गुन्हेगारही अधिक सक्रिय झाले असण्याची शक्यता असून, ऑनलाइन फसवणुकीच्या घटनांमध्ये वाढ होण्याची शक्यता जाणकारांनी वर्तविली आहे. सरकारी यंत्रणा आणि पोलीस यंत्रणा करोना विषाणूचा प्रसार रोखण्यासाठी प्रयत्नशील असल्यामुळे सायबर फसवणुकीच्या गुन्ह्यांचा तपास करण्यासाठी मनुष्यबळ अपुरे पडण्याची शक्यता आहे आणि ही संधी सायबर गुन्हेगार साधू शकतात. म्हणूनच ऑनलाइन व्यवहार करणाऱ्यांनी सायबर गुन्हेगारांपासून या काळात अधिक सावध राहण्याचा सल्ला या क्षेत्रातील माहीतगार व्यक्ती देतात.
विशेषतः नव्यानेच ऑनलाइन व्यवहार करू लागलेले लोक किंवा ज्येष्ठ नागरिक किंवा तांत्रिक ज्ञान जेमतेम असणाऱ्या व्यक्तींना सायबर गुन्हेगार आपले लक्ष्य बनवू शकतात. सोशल मीडियाचा उपयोग या काळात वाढला आहे. शिक्षण आणि मनोरंजनासाठीही ऑनलाइन माध्यमांचा आधार घेतला जात आहे. त्यामुळे स्पायवेअर, रॅन्समवेअर अशा मालवेअरचे हल्ले, फिशिंग ईमेल आणि सायबर स्टॉकिंगच्या घटना वाढत असल्याचे काही ठिकाणी दिसून आले आहे.
सायबर विम्याच्या बाबतीत आपल्यापुढे दोन पर्याय असतात. एक म्हणजे व्यक्तिगत सायबर विमा आणि दुसरा कॉर्पोरेट. इंटरनेटशी जोडलेल्या सर्व उपकरणांच्या सुरक्षिततेची तजवीज या माध्यमातून करता येऊ शकते. ऑनलाइन व्यवहार करणाऱ्यांपैकी अनेकांना तांत्रिक माहिती फार कमी असते; मात्र विम्याची माहिती त्यांनी सविस्तरपणे घ्यायला हवी. विशेषतः संबंधित विमा वापरकर्त्याला कशाकशापासून संरक्षण देतो, हे तपासले पाहिजे. अनधिकृत ऑनलाइन व्यवहार, फिशिंग आणि ईमेल स्पूफिंग, ऑनलाइन फसवणुकीतून प्रतिष्ठेचे नुकसान, चोरी, ऑनलाइन त्रास देणे, आर्थिक फसवणूक, सायबर स्टॉकिंग, माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर करून केलेली चोरी, त्यामुळे होणारे नुकसान, येणेबाकी असल्याचे दावे करून होणारी फसवणूक, त्रयस्थाकडून गोपनीय माहिती चोरली जाणे अशा सर्व प्रकारच्या नुकसानीपासून भरपाई मिळण्याची तरतूद विम्याच्या करारात आहे का, हे तपासले पाहिजे.
काही कंपन्या काही अन्य सुविधाही देतात. ऑनलाइन फसवणूक झालेल्या व्यक्तीला तणावामुळे जर उपचारांची, समुपदेशनाची गरज भासली तर त्यासाठी होणारा खर्चही काही विमा कंपन्या देतात. काही कंपन्यांच्या विमा पॉलिसीत अशा प्रकारच्या घटनांमुळे होणाऱ्या कायदेशीर प्रक्रियेसाठी होणाऱ्या खर्चाची भरपाईही समाविष्ट असते.
– सूर्यकांत पाठक