नवी दिल्ली – बुधवारी संध्याकाळी 6.40 वाजता चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर ‘चांद्रयान-3’ च्या लँडर मॉड्यूल ‘विक्रम’ने लॅफ्ट लँडिंग केल्याने संपूर्ण जगाने भारताचे कौतुक करण्यास सुरुवात केली. भारत हा चंद्रावर पोहोचणारा जगातील चौथा देश तर आहेच पण दक्षिण ध्रुवावर पोहोचणारा जगातील पहिला देश बनला आहे.
BRICS परिषद आणि सप्टेंबरमध्ये होणाऱ्या G-20 बैठकीपूर्वी इस्रोचे हे यश भारतासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. चांद्रयान-३ चे रोव्हर प्रज्ञान देखील लँडरमधून बाहेर पडत आहे. लवकरच त्याचे फोटोही समोर येऊ लागतील. विक्रम लँडरच्या आतापर्यंत समोर आलेल्या फोटोंमध्ये तो सोन्याच्या थराने मढवलेला दिसत आहे.
हा सोन्याचा मुलामा का लावण्यात आला आणि चांद्रयान-3 मोहिमेच्या यशात त्याचे योगदान काय आहे?
चांद्रयानवर सोन्याचा थर एका खास कारणासाठी लावण्यात आला आहे. या सोनेरी थराचे मुख्य कार्य म्हणजे चांद्रयानच्या उपकरणांचे सूर्यकिरणांपासून संरक्षण करणे. हा सोनेरी थर इन्सुलेशन म्हणून काम करतो. हे बाह्य उष्णता डिव्हाइसमध्ये प्रवेश करण्यापासून प्रतिबंधित करते. या थराला मल्टीलेअर इन्सुलेशन म्हणतात. वास्तविक ते अनेक थरांनी बनलेले असते, म्हणून त्याला मल्टी लेयर इन्सुलेशन म्हणजेच MLI असे म्हणतात.
थर कसा तयार होतो?
मल्टीलेयर इन्सुलेशनचे बहुतेक स्तर पॉलिस्टरचे बनलेले असतात. यामध्ये अॅल्युमिनियमचाही वापर करण्यात आला आहे. या थरातील थरांची संख्या आणि त्यांची जाडी अनेक घटकांवर अवलंबून असते. अंतराळयान किंवा उपग्रह कोणत्या कक्षेत जाणार आहे त्यावरून थराची जाडी निश्चित केली जाते. तसेच अवकाशयानावर किती सूर्यप्रकाश पडेल आणि अवकाशाचे तापमान किती जास्त किंवा कमी असेल यावरही ते अवलंबून असते.
चांद्रयान-३ मोहिमेत हा थर किती महत्त्वाचा आहे
विक्रम लँडरवर लावलेला सोन्याचा थर अॅल्युमिनियम आणि पॉलिमाइडचा आहे. त्यावरील अॅल्युमिनियमचा भाग आतील बाजूस आहे. मल्टि-लेयर लेयरचे मुख्य कार्य लँडरवर तापमानाचा वाईट परिणाम रोखणे आहे. वास्तविक जागेचे तापमान दिवसा खूप जास्त आणि रात्री खूप कमी असू शकते. काही कक्षाचे तापमान उणे २०० अंश फॅरेनहाइट इतके कमी असते आणि इतरांचे तापमान ३०० अंश फॅरेनहाइट इतके असते. याचा थेट परिणाम अवकाशयान, लँडर आणि उपग्रहावर होऊ शकतो. म्हणूनच ते एका विशेष थराने म्हणजेच इन्सुलेटरने झाकलेले असते. जेणेकरून तापमानाचा प्रभाव त्यामधील उपकरण खराब करू नये.
दरम्यान, चांद्रयान-३ चे विक्रम लँडर चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर उतरले आहे. प्रग्यान रोव्हरही आतून बाहेर आला आहे. येथे सूर्याची किरणे थेट विक्रम लँडरवर पडतील. या किरणांद्वारे लँडर आणि रोव्हरला ऊर्जा मिळेल आणि ते चंद्राच्या पृष्ठभागावर अनेक प्रयोगही करतील. या दरम्यान, सोनेरी थर सूर्याच्या किरणांना परत परावर्तित करेल आणि सूर्याच्या किरणांचा मोहिमेवर वाईट परिणाम होणार नाही. म्हणूनच हा सोन्याचा थर लँडरसाठी खूप महत्त्वाचा आहे. इतकेच नाही तर चंद्रावर विक्रम लँडरच्या लँडिंगच्या वेळी उडणाऱ्या धुळीपासून लँडरला वाचवण्यात या सोन्याच्या थराचे महत्त्वाचे योगदान आहे.