राहुल गोखले
पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी समाजमाध्यमांवरून रजा घेतली हा पोक्त निर्णय समजायचा की एक पळवाट समजायची की सोशल मीडियाऐवजी “सोसेल तितकाच मीडिया’ असा त्यांचा पवित्रा आहे अशा चर्चा सुरू आहे. एक खरे; मोदी यांच्या या निर्णयाचे अनुकरण त्यांच्या काही समर्थकांनी आणि कट्टर विरोधकांनी देखील केले तर समाजमाध्यमांचे आणि समाजाचे देखील स्वास्थ्य काहीसे निकोप होण्यास हातभार लागेल.
ट्विटर, फेसबुक, इन्स्टाग्राम यासारख्या समाजमाध्यमांचा (सोशल मीडिया) आपण उपयोग न करण्याविषयी विचार करीत आहोत असे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी सूचित केले आणि सगळीकडे एकच खळबळ उडाली. वस्तुतः राजकीय नेत्यांचा संबंध थेट जनतेशी हवा. तथापि समाजमाध्यमांनी अवकाश एवढा व्यापून टाकला आहे की तेच एक संपर्काचे माध्यम बनले आहे. किंबहुना या समाजमाध्यमांवर किती फॉलोअर्स आहेत यावर त्या राजकीय नेत्याची लोकप्रियता मोजली जाऊ लागली आहे. भारतात या समाजमाध्यमांचा सर्वाधिक प्रभावी उपयोग जर कोणत्या राजकीय पक्षाने केला असेल तर तो म्हणजे भारतीय जनता पक्षाने.
2014 च्या लोकसभा निवडणुकीत तर नरेंद्र मोदी यांच्या प्रचारासाठी भाजपने समाजमाध्यमांचा मुबलक वापर केला. त्यानंतर देखील ट्विटरवर मोदी सक्रिय होते आणि त्यांचे फॉलोअर्स देखील प्रचंड संख्येने होते आणि आहेत. जगभरातील सर्वाधिक “फॉलो’ होणाऱ्या काही निवडकांमध्ये मोदी यांचा क्रमांक लागतो. आपल्या विरोधकांवर शरसंधान करण्यासाठी भाजपने नेहमीच या समाजमाध्यमांचा वापर केला आहे. त्यातून एक प्रकारची आपल्याला अनुकूल अशी वातावरणनिर्मिती करण्याचा देखील प्रयत्न यशस्वीपणे केला आहे. त्यामुळेच मोदी यांनी जेव्हा आपण समाजमाध्यमांपासून दूर राहण्याचा विचार करीत आहोत असे सूचित केले तेव्हा तो चर्चेचा विषय बनला. त्यांच्या या संकेताचा नक्की अर्थ काय होता ते येत्या रविवारी कळेलच.
शेअरबाजार ज्याप्रमाणे अर्थव्यवस्थेचा पूर्णांशाने आरसा नव्हे तद्वतच समाजमाध्यमांवरील आभासी लोकप्रियता म्हणजे जनतेचा कौल काय याचे प्रतिबिंब नव्हे. समाजमाध्यमे म्हणजे तसे दुधारी शस्त्र आहे असेच म्हटले पाहिजे. त्यांचा वापर सकारात्मक पद्धतीने होऊ शकतो तद्वतच तो नकारात्मक पद्धतीने देखील होऊ शकतो. राजकीय पक्ष जगभर या समाजमाध्यमांचा वापर करत आहेत. त्यात ज्यांची सरशी होते ते जनमत आपल्या बाजूने फिरवू शकतात असाही एक समज आहे. समाजमाध्यमांचा वापर आपल्या राजकीय हितासाठी करून घेण्यात केवळ भारतातील नेते अग्रेसर आहेत असे नाही.
वस्तुतः माहितीवर असणारे नियंत्रण समाजमाध्यमे अवतरल्यानंतर सैल झाले आणि माहिती थेट जनतेपर्यंत पोहोचू लागली आणि जनतादेखील आपले मत प्रदर्शित करू लागली. सरकारची अलिखित सेन्सॉरशिप एका अर्थाने संपली आणि समाज आणि व्यवस्था अधिक लोकशाहीच्या तत्त्वाच्या जवळ आल्या असे म्हटले जाऊ लागले. 2014 मध्ये मोदी यांच्या नेतृत्वाखाली भाजपने प्रथमच स्वबळावर बहुमत मिळविले त्यात समाजमाध्यमांचा मोठा वाटा होता हे नाकारून चालणार नाही.
साहजिकच आता मोदी त्याच समाजमाध्यमांकडे पाठ फिरविण्याचा विचार का करीत आहेत हा प्रश्न उद्भवतो. मोदी यांचे समर्थक मोदी यांना समाजमाध्यमांवर केवढा प्रचंड पाठिंबा आहे याचे दाखले देत असतात आणि त्या एका अर्थाने आभासी दुनियेतील त्या समर्थनाचा संबंध जनमताच्या कौलाशी लावीत असतात. तथापि, गेल्या काही काळात देशात अस्वस्थता आहे. नागरिकता कायद्यावरून समाजात दुभंग आहे आणि दंगलीही पसरल्या आहेत.
अर्थव्यवस्था ढेपाळली आहे. रोजगार मंदावला आहे. भाजपचा विविध राज्यांत पराभव होत आहे. सतत प्रकाशझोतात राहण्याची सवय जडली की थोडेसे मळभ देखील नकोसे वाटू लागते. समाजमाध्यमांवर मोदी समर्थक जसे मतप्रदर्शन करीत असतात; तद्वत आता मोदींवर टीका करणाऱ्यांची संख्या देखील कमी नाही आणि बहुदा त्या विरोधी वातावरणाचा आपल्याला राजकीय तोटा होत असावा.
समाजमाध्यमांवर माहिती अनियंत्रित असते आणि त्याचा जसा फायदा आहे तद्वत त्याचे तोटेही आहेत. कारण विखार असणारी मते देखील अनियंत्रितपणे समाजमाध्यमांवर प्रसारित होतात. त्यामुळे खरे काय आणि खोटे काय यांच्यात भेद करणे कठीण होते आणि त्याचा परिणाम एकूणच समाजस्वास्थ्यावर होतो.
भाजप समाजमाध्यमांच्या आहारी गेला होता आणि त्याच माध्यमातून भाजपचा वारू अजिंक्य राहील असा भ्रम भाजपच्या मुखंडांमध्ये निर्माण झाला होता. तो भ्रम होता हे आता सिद्ध होऊ लागले आहे. मोदी सरकारची लोकप्रियता घसरू लागली आहे.
समाजमाध्यमांवर फॉलोअर्स किती यापेक्षा निवडणुकीत मते किती आणि जागा किती हे अधिक वास्तविक असल्याने महाराष्ट्रापासून झारखंडपर्यंत आणि दिल्लीपर्यंत भाजपचा झालेला पराभव भाजपच्या जिव्हारी लागला असल्यास नवल नाही. समाजमाध्यमांवरून राष्ट्रवाद, देशद्रोही असे वातावरण निर्माण केले तरी जमिनीवर सामान्य माणसाच्या समस्या कोणत्या याची जाणीव होणे महत्त्वाचे. ती नाळ तुटली की आभासी माध्यमांवरील लोकप्रियता देखील कामास येत नसते.