नवी दिल्ली : देशात १५ ऑगस्ट रोजी सर्व भारतीय स्वातंत्र्य दिन उत्साहाने साजरा करत होते. तर त्याच जगाच्या एका कोपऱ्यात एक देश पारतंत्र्यात जात होता. १५ आणि १६ ऑगस्ट हे दोन दिवस जगाच्या राजकीय पटलावर नकोसा नवीन इतिहास निर्माण करत होते. तालिबानने अफगाणिस्तानवर संपूर्णपणे आपला कब्जा मिळवला आणि जगात एकच गोंधळ उडाला. जगापेक्षाही खऱ्या अर्थाने होत्याच नव्हतं झालं अशी अवस्था ही अफगाणी नागरिकांची झाली. कारण तालिबान्यांचे क्रुरकृत्य हे अफगाणी नागरिकांनी यापूर्वीदेखील अनुभवली होती. खास करून त्यांच्या क्रूर मानसिकतेच्या बळी पडल्या त्या म्हणजे तिथल्या स्त्रिया.
खरं पाहायला गेलं तर आजचे तंत्रज्ञान एवढं पुढं गेलं आहे कि कोणत्या देशात काय सुरु आहे हे प्रत्येकाला घरात बसून समजत. पण हि अवस्था काही दशकांपूर्वी अशी नव्हती. त्यातच अफगाणिस्तानसारख्या देशात लोकांवर काय अत्याचार होतायत याची जगाला पुसटशी देखील कल्पना नव्हती. त्यातही महिलांचे जीवन तर एखाद्या किड्या मुंग्यांसारखे होते हे एका नजरेने जगाला सांगून दिले. १९८४ सालच्या डिसेंबर महिन्यात ‘नॅशनल जिओग्राफी’ या अंकाचा फोटोग्राफर स्टीव्ह मॅक करी यांनी खऱ्या अर्थाने संपूर्ण जगाला झोपेतून जागे करण्याचे काम केले.
स्टीव्ह मॅक करी पाकिस्तानमधल्या शरणार्थी कॅम्पमध्ये अफगाण लोकांच्या आयुष्याचे ते क्षण टिपत होता, ज्याची जगाला पुसटशी कल्पनाही नव्हती. एका संध्याकाळी धुळीच्या लोटांतून त्या नासिर बाघ रेफ्युजी कॅम्पमध्ये फिरताना त्याची नजर एका १२ वर्षाच्या मुलीवर खिळली. एक अनाथ अफगाण मुलगी आपल्या आजीसोबत आणि नातेवाईकांसोबत पाकिस्तानात अफगाणिस्तानातून चालत आली होती. त्या काळच्या सोव्हियत युनियनने अफगाणिस्तानावर कब्जा केल्यावर अनेक शरणार्थी पाकिस्तानात येऊन पोहोचले होते. त्यांची अवस्था अतिशय दयनीय होती.
अफगाणिस्तानच्या त्या परिस्थितीची कल्पना जगातील लोकांना नव्हती. पण त्या अफगाण मुलीच्या नजरेत ते सर्व काही होते, जे संपूर्ण जगाला अफगाणी लोकांची अवस्था सांगेल. स्टीव्हची नजर तिच्यावर खिळली आणि त्याने त्या डोक्यावरून घेतलेल्या लाल दुपट्टा आणि हिरव्या बाहुल्यांच्या चिरत जाणाऱ्या नजरेला आपल्या निकॉनच्या लेन्सने फिल्ममध्ये बंदिस्त केलं. त्याकाळी डिजिटल कॅमेरे नसल्याने आपण जे टिपलं ते योग्य रीतीने बंदिस्त झालं का? याची खात्री स्टीव्हला नव्हती. पण त्याला एक कळून चुकलं होतं की हे डोळे आणि ती नजर काहीतरी वेगळी होती. त्याने काही दिवसांनी ती फिल्म डेव्हलप केली आणि जो फोटो समोर आला तो स्तिमित करणारा होता.
स्टीव्हने ‘नॅशनल जिओग्राफी’च्या एडिटरला तो दाखवला. तो पाहिल्यावर अक्षरशः तो ओरडला आणि म्हणाला, ‘आपल्या पुढल्या अंकाचा कव्हर फोटो हाच असेल.’ स्टीव्ह आणि त्या एडिटर या दोघांना काहीच कल्पना नव्हती की आपण ‘नॅशनल जिओग्राफी’च्या इतिहासातला सर्वोत्तम फोटो जगाशी शेअर करतो आहोत. जून १९८५ सालच्या अंकावर “अफगाण गर्ल” या नावाने तो झळकला. त्या खाली लिहीलेलं होतं, “Haunted eyes tell of an Afghan refugee’s fears” त्या फोटोने जगभर खळबळ माजवली.
नॅशनल जिओग्राफी’ची ती “अफगाण गर्ल” अफगाणी लोकांवर विशेष करून स्त्रियांवर होणाऱ्या अन्यायाचा चेहरा म्हणून संपूर्ण जगात नावाजली गेली. अफगाणी लोकांवर होणाऱ्या अत्याचाराची कल्पना आणि हाल अपेष्टा जगातील कानाकोपऱ्यात याच फोटोमुळे पोहोचली. या फोटोने संपूर्ण जगाचा अफगाणिस्तानकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलवून टाकला.
“अफगाण गर्ल” हा जगातील सगळ्यांत जास्ती ओळखला आणि बघितला गेलेला फोटो ठरला. एका फोटोत बंदिस्त झालेल्या त्या नजरेने फोटोग्राफीची ताकद जगाला दाखवून दिली. तिचे झपाटलेले डोळे अफगाणी संघर्षाचा आरसा ठरले. पण या सगळ्यात स्टीव्ह मात्र त्या मुलीचे नाव विचारायचेही विसरून गेला होता.
तब्बल दोन दशकं लोकांच्या मनावर या फोटोने अधिराज्य केले. स्टीव्हला कुठेतरी वाटलं की ज्या डोळ्यांनी जगात बदल घडवला त्यांचा शोध घ्यायला हवा. १९९० पासून त्याने त्या डोळ्यांचा शोध घ्यायला सुरूवात केली, पण प्रत्येक वेळी त्याला अपयश आले. २००२ साली स्टीव्हने पुन्हा एकदा ‘नॅशनल जिओग्राफी’च्या टीम सोबत अफगाणिस्तानच्या दिशेने कूच केलं. ती नक्की कोण होती, याचा शोध १७ वर्षांनंतर घेणं खूप कठीण होतं. जिकडे त्याला ते डोळे दिसले, तो कॅम्प कधीच बंद झाला होता.
तिथल्या स्थानिक लोकांच्या साह्याने त्याने तिचा शोध घ्यायला सुरूवात केली. काही गोरे लोक एका अफगाण मुलीचा शोध घेत आहेत ही वार्ता समजल्यावर अनेक लोक पैश्याच्या आमिषाने पुढे आले. अफगाण स्त्रियांची ओळख पटवणं अवघड होतं. एकतर धार्मिक भावनांमुळे एखाद्या तिसऱ्या व्यक्तीसमोर चेहरा दाखवणं शक्य नव्हतं. अश्या वेळी स्टीव्हच्या मदतीला आले ते डोळेच. माणसाच्या डोळ्यातील बाहुल्या या एकमेव अश्या असतात. यासाठी स्टीव्ह आणि टीमने आयरीस रेकॉग्निशियन पद्धतीचा अवलंब केला. स्टीव्हने तिचा शोध लावला. त्या “अफगाण गर्ल”चं नाव होतं ‘शरबत गुला’.
एफ.बी.आय.अनॅलिस्ट, फॉरेन्सिक अनॅलिस्ट आणि आयरीस पद्धतीमधून पास होऊन ”अफगाण गर्ल” पुन्हा एकदा ‘नॅशनल जिओग्राफिक’च्या कव्हरवर झळकली. त्या वेळेला ती तीन मुलांची आई होती. स्टीव्हने तिला तिचा फोटो दाखवेपर्यंत तिला आपण जगप्रसिद्ध असल्याची कोणतीच कल्पना नव्हती.
ज्या डोळ्यांनी अफगाण स्त्रियांचा संघर्ष जगाच्या कानाकोपऱ्यात पोहचवला, ज्या डोळ्यांनी अफगाण नागरिकांच्या अडचणींना जगासमोर मांडलं, त्या डोळ्यांना आपण काय केलं आहे याची जाणीवच नव्हती. स्टीव्ह पुढे तिने एकच इच्छा व्यक्त केली की तिच्या मुलींना शिक्षण मिळून दे. जे खडतर आयुष्य तिच्या वाट्याला आलं ते तिच्या मुलींच्या वाट्याला नको यायला.
२०१६-१७ च्या सुमारास पाकिस्तानमध्ये खोट्या नावाखाली राहिल्यामुळे तिला अटक करण्यात आली. शरबत गुला जन्माने अफगाणिस्तानमधली असली तरी तिने आपलं आयुष्य पाकिस्तानमध्ये घालवलं होतं. पाकिस्तानमध्ये अवैध रीतीने राहिल्यामुळे तिला १४ वर्षं कारावासाची शिक्षा झाली.
५००० अमेरिकन डॉलरचा दंड ठोठावण्यात आला. त्यावेळी ती ४ मुलांची आई होती आणि तिला हेपेटायटीज सी ही कावीळ ही झाली होती. पण पुन्हा एकदा स्टीव्ह आणि नॅशनल जिओग्राफिकच्या प्रयत्नांनी तिची सुटका करून तिला अफगाणिस्तानला सोडण्यात आलं. अफगाणीस्तानच्या सरकारने तिला स्वतःचं घरही दिलं. ‘अफगाण लोकांची मोनालिसा’ म्हणून तिला ओळखलं गेलं. पण आपल्या नजरेने अफगाणिस्तानचा संघर्ष जगाला सांगणारी शरबत गुला आयुष्यभर मात्र त्यात होरपळत राहिली.
आज २०२१ मध्ये पुन्हा एकदा अफगाणिस्तान त्याच जुलमी तालिबानी राजवटीखाली गेला आहे, ज्यात येणाऱ्या अनेक पिढ्यातील स्त्रियांच्या आयुष्यात तोच संघर्ष लिहीलेला असेल का जो शरबत गुलाने अनुभवला होता? असा सवाल पुन्हा एकदा सारा जग विचारत आहे. शरबतची ती नजर आजसुद्धा संपूर्ण जगाला त्या अफगाण स्त्रियांचा आक्रोश पोहोचवत आहे. कदाचित शेवटपर्यंत पोहोचवत राहील. पण अशा ‘अफगाण गर्ल’ पुन्हा एकदा घडू नयेत यासाठी जगाने पुढाकार घेणे गरजेचे आहे.