डोक्यावरचे केस आपण कधीही मोजत नाही; पण केसांचं महत्त्व ते डोक्यावरून नाहिसे होऊ लागल्यावर आपल्याला जाणवतं. आपण नियमितपणे केस कापतो, दाढी करतो, नखं कापतो याचा अर्थ या गोष्टींचा आपल्याला काहीच उपयोग नाही, असा नव्हे. हल्ली सौंदर्यवृद्धीसाठी का होईना, केस आणि नखांकडे विशेष लक्ष दिलं जातं. परंतु असा विचार आपण सृष्टीतल्या लहान-सहान जीवांच्या बाबतीत करत नाही. वस्तुतः कोणत्याही सजीवाचं अस्तित्व विनाकारण असत नाही. त्याला निसर्गाने त्याचं काम नेमून दिलेलं असतं आणि तो जीव ते प्रामाणिकपणे करत असतो. बुद्धीचं वरदान लाभलेला माणूसच कामं टाळण्यासाठी वेगवेगळ्या युक्त्या करतो.
अशा लोकांना शहाणं करण्यासाठी आपल्या संतमंडळींनी नेहमीच निसर्गातले दाखले दिले. झाडाझुडपांसह संपूर्ण सजीवसृष्टीकडे संतांनी खूप डोळसपणे पाहिलं. लहानशा मुंगीचा उल्लेख तर संतांनी केल्याचं दिसून येतं. मुंगीएवढं लहान झालं तरच साखर खाता येते, असं सांगून तुकोबांनी विनम्रतेची महती सांगितली. खोटारड्या लोकांनी केलेल्या स्तुतीला भुलू नका, असं सांगताना नामदेवांनीही “मुंगी व्याली, तिला शिंगी झाली’ हे रूपक वापरलं. “मुंगी उडाली आकाशी, तिने गिळिले सूर्यासी’ असं म्हणत मुक्ताईने आपल्याला विचारात पाडलं. संतांनी केलेल्या या भाष्याचे निरूपणकार वेगवेगळे अर्थ सांगत असले, तरी मुंगीचा दाखला अनेकदा वापरला गेलाय.
धिप्पाड हत्तीच्या कानात शिरून प्रसंगी त्यालाही जेरीस आणणाऱ्या मुंगीला आपण पेस्ट कंट्रोल करून नजरेच्या आणि विचारांच्या परिघातून बाहेर ढकललंय. त्यामुळे “संपूर्ण जगात मुंग्यांची एकूण संख्या किती असेल,’ असा प्रश्न कुणी विचारला तर सर्वप्रथम धक्काच बसेल. पण शास्त्रज्ञ जगभरातल्या मुंग्यांची संख्या मोजण्याचा प्रयत्न, एक ना दोन, गेल्या ऐंशी वर्षांपासून करतायत, हे वास्तव अधिक धक्कादायक वाटलं. प्रोसिडिंग्ज ऑफ द नॅशनल ऍकॅडमी ऑफ सायन्सेसमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या ताज्या संशोधनानुसार जगात वीस क्वाड्रेलियन (म्हणजे वीसवर पंधरा शून्यं) एवढ्या मुंग्या आहेत.
शास्त्रज्ञांनी जगभरात मुंग्यांवर झालेल्या 489 संशोधनांमधील आकडेवारी एकत्रित करून ही संख्या काढली आहे. मुंग्यांच्या संख्येविषयी आजच अचानक संशोधन होतंय असं मुळीच नाही. यापूर्वीही एकदा जगभरातील मुंग्यांच्या अंदाजे संख्येचं गणित मांडलं गेलं होतं. परंतु ते केवळ अंदाज होते, तर आता पुराव्यांनिशी आपण ही आकडेवारी जगासमोर मांडत आहोत, असं शास्त्रज्ञांनी म्हटलंय. मुंग्यांची संख्या कशी मोजली आणि मुळात ती मोजायची गरज होती का, असे प्रश्न आपल्याला निश्चितपणे पडणारच. कारण आपल्याच हस्तक्षेपामुळे मुंग्यांची संख्या कमी होतेय; पण त्यांच्या संख्येवरूनच हवामानातल्या मोठ्या बदलांची माहिती मिळवणं शक्य आहे.
तात्पर्य, लहान-मोठा भेद मुंग्यांच्या बाबतीत दूरच ठेवला पाहिजे. जमाना “मोठ्यां’चा असला, तरी लहानांचा हातभार असल्याखेरीज जगाची गाडी तसूभर पुढे जात नसते. मुंग्यांना दिलेली नावंच “कामकरी मुंग्या,’ “शिपाई मुंग्या’ अशी आहेत. त्यांच्याकडे बघूनच आपण कार्यप्रवण होणं आणि लढणं अपेक्षित आहे. आपण निष्क्रिय व्यक्तींच्या लढाया पाहून टाळ्या पिटू लागलोय… अगदी हाताला मुंग्या येईपर्यंत. “मुंगी अन् माणूस… मोठे कोण लहान?’ हा रॉय किणीकरांचा सवाल आपल्यासाठीच आहे.