-राधिका बिवलकर
करोना महामारीच्या संकटकाळात भारतीयांनी घरे आणि वाहने खरेदी करण्यासाठी बॅंकांचे कर्ज घेतले आहे तसेच सोने गहाण ठेवून खर्चासाठी रक्कम उधार घेतली आहे; परंतु शिक्षणासाठी बॅंकांकडून घेतल्या जाणाऱ्या कर्जांत घट झाली आहे, असे भारतीय रिझर्व्ह बॅंकेच्या आकडेवारीवरून दिसून आले आहे. परदेशी शिक्षणासाठी विद्यार्थी बॅंकांकडून कर्ज घेतात; परंतु गेल्या वर्षी ही प्रक्रिया पूर्णपणे थंडावली.
गेल्या पंधरा महिन्यांच्या कालावधीत बॅंकांनी दिलेल्या व्यक्तिगत कर्जासंदर्भातील रिझर्व्ह बॅंकेची आकडेवारी असे सांगते की, कर्जाची केवळ एकच श्रेणी अशी होती, जिचा वापर ग्राहकांनी पहिल्या लाटेदरम्यान केला; पण दुसऱ्या लाटेदरम्यान केला नाही. ती श्रेणी म्हणजे ग्राहकोपयोगी वस्तूंसाठी दिले जाणारे कर्ज.
मार्च 2020 ते मे 2021 या कालावधीत बॅंकांनी दिलेल्या कर्जाच्या आकडेवारीवरून असे दिसून येते की, बॅंकांनी दिलेल्या एकूण कर्जांमध्ये दुसऱ्या लाटेदरम्यान म्हणजे मार्च ते मे 2021 या काळात घट झाली आहे; परंतु दुसऱ्या लाटेत व्यक्तिगत कर्जांमध्ये (पर्सनल लोन) सुमारे 12 टक्क्यांची वाढ झाली आहे. पहिल्या लाटेदरम्यान (एप्रिल ते सप्टेंबर 2020) ही वाढ सुमारे 11 टक्के होती. रिझर्व्ह बॅंकेने केलेल्या उपाययोजना आणि देशभरात लसीकरणाचा वेग वाढल्यामुळे आर्थिक पातळीवर व्यवहार पूर्वपदावर येण्यास मदत होईल आणि त्यामुळे बॅंकांकडून कर्जांची मागणी वाढू शकेल अशी रिझर्व्ह बॅंकेला आशा आहे. रिझर्व्ह बॅंकेच्या वार्षिक वृद्धी अहवालानुसार, पर्सनल लोन पोर्टफोलिओमध्ये या काळात वाढ दिसून येत आहे. मार्च 2020 नंतर गृहकर्ज आणि शैक्षणिक कर्जासाठीच्या व्याजदरात एका टक्क्याने आणि वाहन कर्जासाठीच्या व्याजदरात 50 ते 70 बेसिस पॉइंट्सची कपात झाली आहे.
व्यक्तिगत कर्जात गृहकर्ज, वाहन कर्ज, शैक्षणिक कर्ज, क्रेडिट कार्ड, सोन्याच्या दागिन्यांवरील कर्ज आणि गृहोपयोगी वस्तूंसाठीच्या कर्जाचा समावेश होतो. आकडेवारीवरून असे दिसून येते की, आठ महिन्यांच्या कालावधीनंतर मे महिन्यांत गृहकर्जांत दुहेरी अंकांची वृद्धी पाहावयास मिळाली; परंतु गेल्या वर्षाच्या तुलनेत गृहकर्जामधील ही वाढ काहीशी कमीच राहिली. महामारीमुळे निर्माण झालेल्या अनिश्चिततेच्या पार्श्वभूमीवर लोक कर्ज घेण्यास चाचरत आहेत, असे यातून स्पष्ट होते. वाहन कर्जात पुन्हा एकदा उसळी दिसून येत आहे. ही कर्जे गेल्या वर्षीच्या तुलनेत ज्यादा वेगाने वाढली आहेत. दागिने गहाण ठेवून कर्ज घेणे हीसुद्धा अनेकांची रूढ पद्धत आहे. नोकऱ्या किंवा उपजीविकेचे साधन गमावल्यानंतर घरखर्चासाठी पैसा उपलब्ध करण्याच्या दृष्टीने हे कर्ज घेतले जाते. अन्य व्यक्तिगत कर्जांमध्ये अशा काही श्रेणी असतात, ज्यामध्ये कोणत्याही तारणाशिवाय व्यक्तिगत कर्ज दिले जाते. परंतु अशा कर्जांवरील व्याजदर मोठा असतो. अशा प्रकारच्या कर्जांमध्येही मोठ्या प्रमाणात वाढ झाल्याचे दिसून आले आहे. अनेकांनी महामारीच्या अडचणीच्या काळात पैशांची तत्कालीन गरज पूर्ण करण्यासाठी या मार्गाचा वापर केला आहे, हेच यातून स्पष्ट होते.
केअर रेटिंग्जचे प्रमुख अर्थतज्ज्ञ मदन सबनवीस यांनी या गोष्टीकडे लक्ष वेधताना म्हटले आहे की, बॅंकांना व्यक्तिगत कर्ज देण्यात अधिक रस असतो. कारण ही कर्जे लहान असतात आणि त्यात जोखीमसुद्धा तुलनेने कमी असते. याच कारणामुळे गृहकर्जे वाढत आहेत. त्यांनी पुढे सांगितले की, वाहन कर्जांमध्ये ग्रामीण भागांत होणारी वाढ फायद्याची ठरत आहे. सोन्याचे दागिने गहाण ठेवून कर्ज घेण्याच्या घटनांमध्ये झालेली वाढ कनिष्ठ मध्यमवर्गीयांमधील निराशा दर्शविणारी आहे, असे त्यांचे म्हणणे आहे. याच वर्गातील लोक महामारीमुळे सर्वाधिक त्रस्त आहेत.
रिझर्व्ह बॅंकेच्या आकडेवारीवरून असे दिसून आले आहे की, शैक्षणिक कर्ज ही कर्जांची अशी एकमेव श्रेणी आहे, ज्यात करोनाच्या पहिल्या आणि दुसऱ्या लाटेदरम्यानही घट झाल्याचे दिसून येत आहे. सबनवीस यांच्या म्हणण्यानुसार, शैक्षणिक कर्जांमध्ये घट होण्याचे कारण शिक्षणसंस्था बंद असणे आणि प्रवासावर आलेले निर्बंध हे असू शकते. ज्यांना परदेशी विद्यापीठांमध्ये प्रवेश मिळाला आहे, अशा अनेक विद्यार्थ्यांनी आपला अभ्यासक्रम पूर्ण करणे टाळले असणार. यामुळेच शैक्षणिक कर्ज कमी होण्यास हातभार लागला असेल. अनेक बॅंका या मुद्द्याशी सहमत आहेत.
दिल्लीतील एका बॅंकेच्या अधिकाऱ्याने नाव प्रसिद्ध न करण्याच्या अटीवर सांगितले की, जे विद्यार्थी परदेशी शिक्षणासाठी जातात, ते आपल्या अभ्यासक्रमासाठी बॅंकांकडून कर्ज घेतात. परंतु गेल्या वर्षी ही प्रक्रिया पूर्णपणे थंडावली. काही विद्यापीठांमधील कामकाज हळूहळू सुरू झाले असल्यामुळे अशा प्रकारच्या कर्जांचे व्यवहार यावर्षी थोड्या प्रमाणात सुरू झाले आहेत.