चंद्रावर वसाहत उभारण्याचा नासाचा आर्टेमिस प्रकल्प आकार घेतो आहे, तर दुसरीकडे मंगळावर वस्ती करण्याबाबत सतत नव्या कल्पना पुढे येत आहेत. याशिवाय अंतराळ पर्यटनाचे विचारही जोम धरत आहेत. या सर्व रोमांचकारी प्रकल्पांसाठी एक गोष्ट मात्र खूप महत्त्वाची आहे, अंतराळात अन्न कसं मिळवायचं ही.
पॅकबंद अन्न खाऊन अंतराळवीर कंटाळतात. त्यातून पोषक द्रव्यं मिळत असली तरी अन्नातलं वैविध्य मिळत नाही. शिवाय लांबच्या प्रवासात किंवा नव्या ग्रहावर जाताना किती अन्नसाठा नेता येईल यालाही मर्यादा आहे. प्रयोगशाळेत कृत्रिम पद्धतीने कार्बोहायड्रेट्स किंवा प्रोटीन्स बनवण्याचे प्रयत्न यशस्वी झाले आहेत. छोट्याशा आकारात भरपूर कॅलरीज ठासून भरण्याचे मार्गही शक्य आहेत. तरीदेखील मातीतून रुजून वर आलेल्या ताज्या भाज्या आणि फळं यांची सर कशाला येणार नाही. म्हणून हा अंतराळातल्या मळ्यांचा प्रपंच.
अशा प्रकारचे प्रयोग करण्याची एक हक्काची जागा आहे ती आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानक. तिथे अंतराळवीरांनी मुळा, लेट्यूस, मोहरी, चायनीज कोबी आणि केल अशा भाज्या पिकवल्या आहेत आणि मिटक्या मारत खाल्लेल्या आहेत. त्यातले काही नमुने पृथ्वीवर आणून त्यांचं पोषणमूल्य तपासून पाहिलेलं आहे. थ्रीडी बायोप्रिंटर वापरून तिथे कृत्रिम मांस बनवण्याचे प्रयोगही झालेले आहेत.
अंतराळात अन्न तयार करता येईल हे त्यातून सिद्ध झालं आहे. पण असे छोटेमोठे प्रयत्न वेगळे आणि एखाद्या मोठ्या समूहासाठी स्थानिक शेतीमधून संपूर्णपणे अन्नाची गरज भागवणं वेगळे. त्यामुळे वेगवेगळ्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून सोयीचा आणि कार्यक्षम मार्ग कोणता हे ठरवण्याची खटपट सुरू असते. अंटार्क्टिकामध्ये वनस्पती तग धरू शकतील का, अति उच्च तापमानात आणि जास्तीचे क्षार असलेल्या मातीत बिया रुजतील का, हेही प्रयोग झालेले आहेत.
अंतराळ स्थानकातली शेती जमतेय म्हटल्यावर पुढचा टप्पा आहे चंद्रावर मळे फुलवण्याचा. त्यासाठी चंद्रावरून आणलेल्या रेगोलिथ मातीत थेलक्रेस ही वनस्पती उगवण्याचा प्रकल्प संशोधकांनी नुकताच पूर्ण केला. ही वनस्पती निवडण्यामागे खास कारण आहे. तण वर्गातली थेलक्रेस ही पीक विज्ञानातली मॉडेल वनस्पती आहे. तिच्यावर भरपूर प्रयोग झालेले आहेत. त्यामुळे संशोधकांना वेगवेगळ्या परिस्थितीत थेलक्रेस कशी प्रतिसाद देते याचे पुष्कळ संदर्भ उपलब्ध आहेत.
चंद्रावरच्या मातीत ही वनस्पती अंकुरली, तगली, पण तिची वाढ मात्र अतिशय धिम्या गतीने झाली, असे निष्कर्ष गेल्या महिन्यात प्रसिद्ध झाले. धुळीतील मूलद्रव्यांना तोंड देताना आलेला ताण त्यामागे असावा असा संशोधकांचा अंदाज आहे. चंद्रावर वनस्पती जगू शकतील. मात्र, त्यांची वाढ आणि जीवनचक्र हे वेगळं असेल, असं म्हणून आणखी प्रयोग करावे लागतील, हा विचार त्यांनी मांडला आहे.
तेव्हा स्थानिक अन्नासाठी अंतराळतल्या मळ्यांचे प्रयोग असेच सुरू राहतील आणि त्यातून अनेक नावीन्यपूर्ण कल्पना उभ्या राहतील.