माझ्या अभियांत्रिकी आणि उत्पादन विकास क्षेत्रातील कार्यकाळात मला एक गोष्ट प्रकर्षानं जाणवली. ती म्हणजे नोकरी-व्यवसायातील व्यवहारात असलेला व्यावसायिकतेचा अभाव किंवा कमतरता. व्यावसायिकतेचा संबंध हा पोषाख आणि वेशभूषेशी नसून कर्तव्यतत्परतेशी आहे. ज्या कामासाठी आपल्याला पगार/मोबदला मिळतो त्यासाठी आपण 100 टक्के प्रामाणिक राहिलं पाहिजे आणि आपल्या कुवतीनुसार किंवा कधी कधी तर कुवतीबाहेर जाऊनही योगदान दिलं पाहिजे. याच वैशिष्ट्याला व्यावसायिकता म्हणतात.
व्यावसायिकता आपल्या अंगी बाणवायची असेल तर आपल्या आचरणात जबाबदारी, सचोटी, व्यवहारामधील उत्तरदायित्व तसंच कामामध्ये श्रेष्ठ गुणवत्ता असलीच पाहिजे. यासाठी कामातील इतर घटकांशी परिणामकारक संवाद साधता आला पाहिजे आणि उत्पादकता वाढवण्यासाठी कायम प्रयत्नशील राहिलं पाहिजे.
आधुनिक काळात संपर्कासाठी वेगवान उपकरणं तसंच प्रणाली उपलब्ध झाल्या आहेत. त्यांचा योग्य वापर करून उत्पादकता वाढवली गेली पाहिजे. मी काही वरिष्ठांना एखाद्या डॉक्युमेंटची झेरॉक्स दाखवली तरी ओरिजिनल दाखवा पाहू अशी आज्ञा करताना पाहिलं आहे. तसंच महत्त्वाच्या मुद्द्यांबाबत ईमेल पाठवली असताना लेखी नोट का पाठवली नाही अशीही विचारणा केल्याचं अनुभवलं आहे. एका साहेबानं तर कॉन्फिडेन्शियल (गोपनीय) असं एका पत्रावर ठळकपणे छापलेलं असताना फॉर नोटिस बोर्ड (जाहीर फलकावर) म्हणजेच “सर्वांसाठी’ असा शेरा मारून मोठीच पंचाईत केली होती.
याचा अर्थ असा की त्या साहेबानं ते पत्र धडपणे वाचलंही नव्हतं! ओरिजिनल डॉक्युमेंट किंवा लेखी नोट मागणाऱ्या व्यवस्थापकांचं अज्ञानच त्यांच्या कृतीतून प्रकट होत नाही का? हाच तो व्यावसायिकतेचा अभाव. हे टाळण्यासाठी नवनवीन तंत्रज्ञान, त्यातील बारकावे शिकून घेणं अत्यंत आवश्यक आहे. “मी साहेब आहे. माझ्या हाताखालची माणसं असली कामं करतील. मला हे शिकण्याची गरज काय?’ अशी वृत्ती अंगी असल्यास व्यावसायिकता कशी येणार?
एकदा परदेश-प्रवासामध्ये एका वरिष्ठ अधिकाऱ्याशी परिचय झाला. तो एका बॅंकेमध्ये मोठ्या पदावरचा अधिकारी होता आणि खूप फुशारक्या मारीत होता. मी स्वस्तात काम होईल अशा पब्लिक टेलिफोन बूथमधून फोन यशस्वीरीत्या लावत होतो. असा फोन लावताना प्रथम कंट्री कोड, नंतर एरिया कोड आणि मग फोन नंबर अशा क्रमानं लावावा लागतो. यात गोची अशी आहे की एरिया कोडमध्ये सुरुवातीला शून्य असल्यास ते टाळावे लागते. अन्यथा फोन लागत नाही. परदेशातून घरी फोन करणं हे मात्र त्या अधिकाऱ्याला जमत नव्हतं.
शेवटी त्या “अधिकाऱ्या’नं मला त्याला हवा असलेला फोन लावून द्यायची विनंती केली. तोही बूथमध्ये होता. एरिया कोडमधील सुरुवातीचं शून्य लावायचा मला तो आग्रह करू लागला. मी त्याला अशानं फोन लागणार नाही असं सांगूनही तो ऐकेना आणि फोनही लागेना. शेवटी त्याच्या बायकोनं अहो ते सांगतायत तसा फोन लावून बघा ना असं निक्षून सांगितल्यावर मग शेवटी माझ्या पद्धतीनं तो फोन लागला. त्या अधिकाऱ्यात व्यावसायिकतेचा पूर्ण अभाव होता. हे तंत्र त्यानं शिकणं आवश्यक होतं. दुसऱ्याचं नीट ऐकून घेणं आणि त्यातून शिकणं हे चांगल्या व्यावसायिकतेचं अधिष्ठान आहे.
वस्तू बनवताना त्याचं “फिनिश’ आपल्याकडे अनेकदा “जुगाड’ पद्धतीनं केलं जातं. पूर्णपणे आखणी करून आणि बिनचूक पद्धतीनं उत्पादन बनवल्यास त्याचा दर्जा सुधारतो. परंतु तसं होत नाही आणि परिणामी ती वस्तू घ्यावीशी वाटत नाही. हाही व्यावसायिकता नसल्याचा परिणाम. खेळाडूंकडून, अभिनेत्यांकडून व्यावसायिकतेची नेहमीच अपेक्षा केली जाते. कारण त्यांना त्यांच्या कामाबद्दल खूप मोठा मोबदला दिला जातो. त्यांनी आपल्या वागणुकीतूनही आदर्श निर्माण करावा अशी अपेक्षा असते. कृषी उत्पादनात आपला देश जरी नवनवे उच्चांक प्रस्थापित करीत असला तरी आपल्या शेतीची उत्पादकता खूपच कमी आहे हे लक्षात घेतलं पाहिजे. याचं कारण म्हणजे प्रगत तंत्रज्ञानाचा म्हणजेच व्यावसायिकतेचा अभाव.अर्थात चित्र काहीसं बदलताना दिसत आहे ही जमेची बाब आहे. अविचारानं कुठलीही विधानं ठोकून देणाऱ्या नेत्यांच्या व्यावसायिकतेबद्दल मात्र न बोलणंच श्रेयस्कर!
– श्रीनिवास शारंगपाणी