किती छान वाटलं. खूप दिवसांनी भेट झाली’, त्या वयस्कर बाई म्हणाल्या. त्या आनंदून गेलेल्या दिसत होत्या. मात्र, काही क्षण गेल्यावर त्या एकदम कडाडल्या, “तुम्हाला माझी पर्वाच नाहीये. मी जिवंत आहे की मेल्येय याचीही तुम्हाला काळजी नाहीये. नरकात सडाल तुम्ही सगळे.’ मी हे दुरून पाहत होतो. ही तर बायपोलर केस दिसत्येय् माझ्या मनात विचार आला.
बायपोलर डिसॉर्डर- याचं मराठी रूपांतर द्विध्रुवीय विकार असं करता येईल. काही व्यक्तींमध्ये वारंवार आणि अचानक भावस्थितीचं आंदोलन (मूड स्विंग) होतं अशा व्यक्ती बायपोलर असतात. कुठल्याही बाह्य लक्षणांशिवाय एकदम या व्यक्ती विरूद्ध टोकाची भूमिका घेताना दिसतात. इतर वेळी नॉर्मल वाटणाऱ्या अशा व्यक्तीमधूनच विचित्र वागणुकीचं दर्शन घडवतात.
बायपोलर डिसॉर्डर हा एक मनोविकार आहे. बहुतांश बायपोलर केसेसमध्ये एखाद्या लाटेप्रमाणे भाव उच्च बिंदूवर जातात आणि काही काळानंतर त्या एकदम तळाशी जातात. उच्च स्थानावर ती व्यक्ती आनंदाच्या लाटेवर स्वार झालेली असते तर अचानक दु:खाच्या गर्तेत लोटली जाते. आता हे सामान्य माणसांच्या बाबतीत मधून-मधून होत असलं तरी विनाकारण होत नाही. बायपोलर माणसांच्या बाबतीत हे कुठल्याही लक्षणाशिवाय होऊ शकतं.
मनोविकारतज्ज्ञांनी बायपोलर-1, बायपोलर-2 आणि सायक्लोथायमिया असं या विकाराचं वर्गीकरण केलं आहे. मनस्थितीची आंदोलनं किती काळ राहतात आणि त्यांची वारंवारिता यावर कुठला प्रकार ते तज्ज्ञ ठरवतात. सामान्य माणसंसुद्धा अशी आंदोलनं अनुभवीत असल्यामुळे आपण खरंच बायपोलर आहोत की काय, असा संभ्रम माणसाला पडू शकतो. अर्थात शंका आल्यास तज्ज्ञांचा सल्ला घेणं हे उत्तम.
उच्च पातळीवर असताना बायपोलर मनुष्य सलग चांगल्या गोष्टींवर तासन्तास बोलू शकतो अगदी लोकांना चीड येईस्तोवर. अर्थात, मुद्दाम व्याख्यान द्यावयास बोलावलेली व्यक्ती तसं करत असेल तर ती गोष्ट वेगळी! अशा उच्च पातळीवर (याला मॅनिक म्हणतात) असताना बायपोलर व्यक्ती काही जबाबदाऱ्या स्वीकारते आणि या पातळीवरून खाली आल्यावर त्या पेलणं अशक्य वाटू लागतं. काही केसेसमध्ये तर आपण काय बडबडलो याची नंतर त्या व्यक्तीला विस्मृती होते तर काहींना खिन्नता येते. काही जण तर अटॅक येऊन गेल्यावर चक्क रडू लागतात.
बायपोलर डिसॉर्डरची कारणं अनेक असू शकतात. त्यात शारीरिक, भावनिक, सामाजिक कारणांचा अंतर्भाव असण्याची शक्यता असते. लहानपणी अनुभवलेले दुःखदायक प्रसंग, आयुष्यात घडलेल्या ताण-तणावाच्या घटना, मेंदूमधील गुंतागुंत किंवा आनुवंशिकता या गोष्टीही बायपोलर होण्यास कारणीभूत होतात.
काही औषधांचे साइड-इफेक्ट, अंमलीपदार्थांचं किंवा मद्याचं सेवन यामुळेही बायपोलरसारखी अवस्था जाणवू शकते. परंतु ती तात्पुरती असते. ती बायपोलर डिसॉर्डर नव्हे. इतर काही कारणांनी (उदाहरणार्थ, रजोनिवृत्ती) तात्पुरते मूड स्विंग होऊ शकतात; पण तेही बायपोलर अवस्थेचे निदर्शक नव्हेत.
उपचारांसाठी मनोविकारतज्ज्ञ बायपोलर व्यक्तीला वरखाली होणाऱ्या भाव-आंदोलनांची नोंद ठेवायला सांगतात. बहुतेक तज्ज्ञ रुग्णाला दैनंदिनी लिहून ठेवायला सांगतात. त्यायोगे आंदोलने किती काळ टिकली, त्यांची वारंवारिता याबाबत डॉक्टरला माहिती मिळते आणि उपचार सुलभ होतात. मात्र, अचूक निदान होण्यासाठी खूप वेळ लागू शकतो. उपचार औषधी स्वरूपाचे किंवा संज्ञानीय वर्तनोपचार (कॉग्निटिव्ह बिहेवियरल थेरपी) या प्रकारचे असतात. वर्तनोपचारात रुग्णाशी वारंवार वेगवेगळ्या चर्चा करण्यात येतात.
माझा एक मित्र एका कंपनीत मोठ्या पदावर काम करत होता. त्याच्या खात्यातल्या काही कामगारांना त्यानं प्रशिक्षणासाठी परदेशी पाठवायचं ठरवलं होतं. त्यानं या 5-6 कामगारांना त्याच्या केबिनमध्ये बोलावलं. त्यांना वाटलं की साहेब काही सूचना देतील. सुरुवातीला गोड बोलून नंतर लगेचच “साहेबां’नी त्यांना असं काही फैलावर घेतलं की कामगार पुरते बावचळून गेले. तुमची लायकी नसताना मी तुम्हाला पाठवतोय. याद राखा, असं काहीसं साहेब बोलले. मलाही आश्चर्य वाटलं. कामगार गेल्यावर खो-खो हसत माझा मित्र म्हणाला, आहे की नाही मी नटसम्राट! नंतर तो याच्यावर विनोदही करू लागला. ही केस केवळ बायपोलर नसून मल्टिपोलर (बहुध्रुवीय) आहे असं मला आजही वाटतं!
– श्रीनिवास शारंगपाणी