अफगाणिस्तानातून अमेरिकेचे सैन्य पूर्णपणे बाहेर पडल्यामुळे पाकिस्तानशी इच्छा नसताना मैत्री संबंध ठेवण्याची अमेरिकेला गरज नाही याची जाणीव बायडेन यांना असल्यामुळे त्यांनी पाकिस्तानला धोकादायक राष्ट्र संबोधले आहे.
परस्परपूरक हितसंबंध असतील तर मैत्रीचा पाया भक्कम होतो असे म्हणतात; पण जागतिक राजकारणात हे संबंध कायम राहतील याची कोणतीच शाश्वती नसते. त्यामुळे एकेकांची मित्र असलेली राष्ट्रे एकमेकांचे शत्रू म्हणून अनेकदा एकमेकांसमोर उभी असल्याचे अनेकदा निदर्शनास आले आहे.
राष्ट्रहित हा जागतिक राजकारणाचा पाया आहे. जागतिक राजकारणात जे घडते किंवा घडविले जाते ते सर्व आपल्या राष्ट्राचे हित डोळ्यासमोर ठेवूनच केले जाते.
अमेरिकेचे अध्यक्ष बायडेन यांनी रविवारी डेमोक्रेटिक कॉंग्रेस कॅम्पेन कमिटी समोर बोलताना पाकिस्तान हा जगातील धोकादायक देश असल्याचे बोलले होते. अमेरिकेच्या अध्यक्षांच्या या वक्तव्यामुळे पाकिस्तानच्या जवळपास सर्वच राजकीय नेत्यांनी अमेरिकेवर तोंडसुख घेतले असले तरी बायडेन यांच्या एका वक्तव्यामुळे भविष्यातील दक्षिण आशियाचे राजकारण कसे असेल? अमेरिकेची त्यात काय भूमिका असेल आणि पाकिस्तानचे जागतिक राजकारणातील स्थान काय असेल? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे आपण पुढीलप्रमाणे घेऊ शकतो.
1) अमेरिका ही पाकिस्तानला आता आपले मित्र राष्ट्र किंवा सहकारी राष्ट्र समजत नाही.
2) जोपर्यंत बायडेन अमेरिकेच्या अध्यक्षपदावर आहेत तोपर्यंत अमेरिकेची पाकिस्तानविरोधी भूमिका कायम असेल.
3) अमेरिका किंवा जगातील कोणतेही राष्ट्र जेव्हा पाकिस्तानला विरोध करते तेव्हा याचा दुसरा अर्थ असा होतो की, ते राष्ट्र भारताला आपले समर्थन देत आहे. म्हणजे येणाऱ्या काळात भारत आणि अमेरिका संबंध हे अनेक आघाड्यांवर मजबूत होताना दिसून येतील.
अमेरिका-पाकिस्तान मैत्री संबंध
1947 मध्ये भारत आणि पाकिस्तान या दोन स्वतंत्र राष्ट्रांची निर्मिती झाल्यानंतर पाकिस्तानचा ओढा हा सुरुवातीपासूनच अमेरिकेकडे अधिक होता. दक्षिण आशियाच्या राजकारणात हस्तक्षेप करण्यासाठी अमेरिकेला एका मित्राची गरज होती. जी पाकिस्तानने भरून काढली. दुसरीकडे भारत अलिप्तवादी गटात जरी असला तरी भारताची जवळीक सोव्हिएत संघाकडे अधिक होती. त्यामुळे भारत आणि पाकिस्तान या दोन राष्ट्रांच्या निमित्ताने अमेरिका आणि सोव्हिएत संघ दक्षिण आशियाच्या राजकारणात एकमेकांवर कुरघोडी करीत होते.
अमेरिकेची पाकिस्तानला आर्थिक मदत
अमेरिकेने 1948 ते 2013 या काळात पाकिस्तानला 30 दशअब्ज डॉलरची आर्थिक मदत केली. अमेरिकेच्या आर्थिक मदतीमुळे पाकिस्तानला लष्करासाठी शस्त्रास्त्रे खरेदी करणे शक्य झाले. सदर काळात असलेली सर्वात आधुनिक शस्त्रास्त्रे अमेरिकेने पाकिस्तानला पुरविली होती. परिणामी, 1979 ते 1989 या दरम्यानच्या काळात अफगाणिस्तानमधील सोव्हिएत संघाच्या सैन्याविरोधात लढण्यासाठी पाकिस्तानने मुजाहिदीन तयार केले आणि त्यांना अमेरिकेची शस्त्रास्त्रे पुरविली आणि यातूनच दहशतवादाचा एक नवा अंक जगासमोर उभा राहिला. 2013 मध्ये पाकिस्तानातील स्थानिक माध्यमांनी केलेल्या सर्व्हेनुसार 72 टक्के पाकिस्तानच्या नागरिकांनी अमेरिकेला आपला शत्रू मानले. 2009 मध्ये हेच प्रमाण 52 टक्के इतके होते. नंतरच्या काळात चीनचा झालेला उदय पाहून पाकिस्तानने चीनबरोबर मैत्री केली. परंतु, त्याचवेळी अमेरिका आणि चीन संबंधात खटके उडायला लागल्यामुळे पाकिस्तान आणि अमेरिका संबंधात दुरावा निर्माण झाला.
अफगाणिस्तानचा मोठा प्रभाव
अफगाणिस्तानमध्ये आपले लष्कर तैनात केल्यानंतर अमेरिकेच्या हे लक्षात आले की, अमेरिकेच्या लष्करावर तालिबानकडून जे हल्ले होत आहेत ते पाकिस्तानी लष्कर व पाकिस्तानी गुप्तचर यंत्रणा असलेल्या आयएसआयकडून प्रशिक्षित झालेल्या दहशतवाद्यांकडून होत आहेत. अमेरिकेच्या लष्करावर हल्ले करण्यासाठी जी शस्त्रे तालिबानने वापरली ती शस्त्रेसुद्धा अमेरिकेनेच पाकिस्तानला पुरविली होती. म्हणजेच एकीकडे मदतीच्या नावाखाली अमेरिकेकडून पैसे घेऊन त्यांच्याच पैशातून त्यांच्याच सैन्याला मारण्याचे काम हे पाकिस्तानने केले. अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी याच मुद्द्यावरून पाकिस्तानला अनेकदा खडे बोल सुनावले होते.
अफगाणिस्तानमधून अमेरिकेच्या लष्कराला सुरक्षितपणे बाहेर काढणे हा ट्रम्प यांच्या निवडणूक अजेंड्याचा मुख्य भाग असल्यामुळे पाकिस्तानशी नावापुरते का होईना पण संबंध ठेवणे ही अमेरिकेची गरज होती. परंतु, आता अफगाणिस्तानातून अमेरिकेचे सैन्य पूर्णपणे बाहेर पडल्यामुळे पाकिस्तानशी इच्छा नसताना मैत्री संबंध ठेवण्याची अमेरिकेला गरज नाही याची जाणीव बायडेन यांना असल्यामुळे त्यांनी पाकिस्तानला धोकादायक राष्ट्र संबोधले आहे.
गटबाजीची शक्यता
जागतिक राजकारणाचा समतोल मागील काही वर्षांत बिघडल्याचे अनेकदा दिसून आले आहे. अमेरिका आणि सोव्हिएत संघाप्रमाणे तत्कालीन शीतयुद्ध जरी चालू नसले तरी शीतयुद्धासमकक्ष परिस्थिती मात्र नक्की आहे. रशिया आणि युक्रेन युद्धापूर्वी ज्या काही शंका होत्या त्या दूर झाल्या आहेत. एका गटात रशिया, चीन, पाकिस्तान, तुर्की, बेलारूस, इराण यांचा समावेश होतो तर दुसऱ्या गटात अमेरिका, इस्रायल, जपान, ऑस्ट्रेलिया आणि इतर युरोपीय मित्र राष्ट्र आहेत.
भारत या दोन्ही गटांशी योग्य अंतर राखून असला तरी भारताचा ओढा हा अमेरिकेच्या गटाकडे अधिक असल्याचे अनेकदा दिसून आले आहे. येणाऱ्या काळात पाकिस्तान आणि रशियाची मैत्री कसा आकार घेते यावर भारत कोणत्या गटात सहभागी होणार हे अवलंबून असेल. सध्यातरी भारत सरकारची कोणत्याही गटात सहभागी होण्याची इच्छा नसली, तरी भविष्यात चीनकडून भारताला निर्माण होणारा धोका आणि पाकिस्तान व रशिया यांची वाढती मैत्री भारताला अमेरिकेच्या गोटात पूर्णपणे सहभागी होण्यास भाग पाडू शकते.
शाब्दिक बाचाबाचीस सुरुवात
बायडेन यांनी पाकिस्तान संदर्भात केलेले वक्तव्य हे पाकिस्तान आणि अमेरिकेला द्वीपक्षीय संबंधांचे भवितव्य ठरविणारे आहे. त्यामुळे येणाऱ्या काळात दोन्ही राष्ट्रांचे एकमेकांशी संबंध कसे असतील, हे वेगळे सांगण्याची गरज नाही. या पुढील काळात पाकिस्तानमध्ये होणाऱ्या निवडणुकांमध्ये अनेक राजकीय पक्षांकडून विशेषत: इम्रान खान यांच्याकडून बायडेन यांच्या वक्तव्याचा आधार घेत पाक सरकारला धारेवर धरण्याचा प्रयत्न केला जाईल. ज्यामुळे दोन राष्ट्रांमध्ये निर्माण झालेली दरी अधिकच खोल जाऊन पुढील काळात अमेरिका आणि पाकिस्तानमध्ये शाब्दिक बाचाबाचीला सुरुवात झाल्याचेसुद्धा दिसून येईल.