अलीकडील काळात फॉर्म्युला मिल्कला “बेबी फॉर्म्युला’ किंवा “इन्फेंट फार्म्युला’ म्हणून पुढे आणले जात असून अनेक माता जन्मजात बाळांना हे पावडरचे दूध देताना दिसतात.
जगात सध्या ब्रेस्ट मिल्क (मातेचे दूध) विरुद्ध फॉर्म्युला दूध याबाबत वाद सुरू आहे. दोन वेगळ्या पातळीवर विभागलेल्या या वादात अनुकूल आणि प्रतिकूल मते व्यक्त केली जात आहेत. आपल्या भारतीय परंपरेनुसारच नव्हे तर जागतिक आरोग्य संघटनासुद्धा 0-6 महिन्यांपर्यंत बालकांना केवळ मातेचे दूध पाजण्याचा सल्ला देते. मात्र, तरीही ब्रेस्ट मिल्क आणि फॉर्म्युला मिल्क या विषयावर लोक निरर्थक वाद घालत आहेत. इतर देशांप्रमाणेच भारतही याबाबत मागे नाही. या वादादरम्यान असे अनेक मुद्दे समोर आले आहेत ज्यास कोणताही आधार नाही. डब्ल्यूएचओ ब्रेस्ट मिल्कबाबत जागरूकता अभियान चालवत आहेत. जागतिक स्तनपान सप्ताह हा या अभियानाचा महत्त्वपूर्ण हिस्सा मानला जात आहे.
सध्या ब्रेस्ट मिल्कबाबतच्या माहितीची कमतरता नाही. ब्रेस्ट मिल्कच्या फायद्याबाबत माहिती देण्यासाठी अनेक हॉस्पिटलमध्ये मोठमोठे फलक लावलेले असतात. अंगणवाडी केंद्रात आणि प्राथमिक आरोग्य केंद्रातसुद्धा याबाबत सर्व प्रकारची माहिती उपलब्ध आहे. डॉक्टरसुद्धा यावर जोर देतात की, बाळाच्या जन्मानंतर बाळाला मातेचे पिवळे चिकट, घट्ट दूध पाजायला हवे. कारण यामुळे बाळाच्या रोगप्रतिकार क्षमतेत वाढ होते. एवढे प्रयत्न करूनसुद्धा माहितीच्या अभावाने किंवा सल्ल्याशिवाय तसेच मदतीविना अनेक माता ब्रेस्ट मिल्कला पर्याय म्हणून फॉर्म्युला मिल्कचा वापर करतात. अनेक मातांची अशी तक्रार असते की, त्यांना पुरेसे दूध येत नाही, त्यामुळे नाईलाजास्तव त्यांना फॉर्म्युला मिल्कचा वापर करावा लागतो.
फॉर्म्युला मिल्कला “बेबी फॉर्म्युला’ किंवा “इन्फेंट फॉर्म्युला’ या नावांनीसुद्धा ओळखले जाते. हे साधारणतः गायीच्या दुधापासून बनवले जाते. या दुधाला बाळाच्या पोषण आवश्यकेतनुसार बनवले जाते. मात्र, जन्मजात बालकांच्या आरोग्याचा विचार केला तर स्तनपान हा आणि हाच एकमेव आदर्श आहार आहे. स्तनपान आणि फॉर्म्युला मिल्क याबाबत अनेक अफवासुद्धा आहेत. योग्य माहितीच्या अभावी लोक इकडून तिकडून ऐकलेल्या माहितीवरच विश्वास ठेवतात. तज्ज्ञांच्या म्हणण्यानुसार, बाळांसाठी स्तनपानच महत्त्वपूर्ण असल्याची माहिती प्रत्येक मातेला असायलाच हवी. मात्र, चुकीच्या माहितीच्या आधारे आईचे दूध बाळासाठी पुरेसे नाही, असा अनेकांचा समज असतो. हा समज हीच मोठी समस्या आहे.
खरेतर हा सर्व खेळ फॉर्म्युला मिल्क आणि त्यासंबंधित उत्पादन बनवणाऱ्या कंपन्यांच्या जाहिरातीद्वारे पसरवला जात आहे. यामागील व्यापारी उद्देश मातांनी लक्षात घ्यायला हवा. मातांनी या कंपन्यांच्या जाहिरातीला बळी पडता कामा नये. फॉर्म्युला मिल्कच्या जाहिराती अशा प्रकारे केल्या जातात की मातेचे दूधही फिके पडावे. फॉर्म्युला मिल्क अशा प्रकारे बनवले जाते जे हुबेहूब ब्रेस्ट मिल्कसारखेच वाटते. मात्र, प्रत्यक्षात तसे नसते. डॉक्टरांच्या मतानुसार, प्रोटीन, कार्बोहायड्रेट या दोन्हीतही असते. मात्र, आईच्या दुधातील प्रोटीन पचनास सोपे असते. या दुधामुळे बाळाचे पोट दुखणे किंवा गॅसेस यांसारख्या समस्या उद्भवत नाहीत. ब्रेस्ट मिल्क इम्युनिटी वाढवते आणि संक्रमणाला थोपविते. ही क्षमता फॉर्म्युला मिल्कमध्ये नसते. ब्रेस्ट मिल्कमध्ये असे काही खास तत्त्व असते, जे बालकांच्या बुद्धीच्या विकासास जरुरी असते. ब्रेस्ट मिल्कमध्ये आढळणारे व्हिटॅमिन नैसर्गिक असतात, तर फॉर्म्युला मिल्क सिंथेटिक असते. स्तनपान करणाऱ्या बालकांमध्ये स्थूलपणाची समस्या कमी असते, मात्र फॉर्म्युला मिल्क पिणाऱ्या बालकांचे वजन प्रमाणापेक्षा अधिक असते.
डब्लूएचओने 1981मध्ये इंटरनॅशनल कोड ऑफ मार्केटिंग ब्रेस्ट मिल्क सबस्टिट्यूटस तयार केला होता. त्या आधारावर भारतात 1992 मध्ये आयएमएस ऍक्ट लागू करण्यात आला होता. युनिसेफच्या म्हणण्यानुसार, केवळ स्तनपान केले जाणाऱ्या शिशूंमध्ये स्तनपानापासून वंचित राहिलेल्या मुलांपेक्षा मृत्यूचा धोका 14 पट कमी असतो. असे असूनही केवळ 41 टक्के शिशूंनाच 0-6 महिन्यांच्या दरम्यान फक्त स्तनपान केले जाते. डब्ल्यूएचओच्या सदस्य देशांनी 2025 पर्यंत हा दर 50 टक्क्यांपर्यंत पोहोचवण्याचे लक्ष्य ठेवले आहे. त्यांच्या मतानुसार, शिशूंना पहिले सहा महिने मातेच्या दुधाशिवाय दुसरे काहीही देण्याची गरज नाही. बालकांना 2 वर्षे किंवा त्यापेक्षा अधिक वर्षांपर्यंत स्तनपानासहित अन्य पौष्टिक खाद्य पदार्थसुद्धा दिले पाहिजेत.
एका संशोधनानुसार, जगात ब्रिटनच्या महिला सर्वात कमी काळ ब्रेस्ट फीडिंग करतात. याबाबत तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की, अनेक वेळा मातांना स्तनपान देण्याच्या वेळी सुरुवातीला काही समस्या येऊ शकतात. मात्र, त्याचा अर्थ असा नव्हे की बाळांना स्तनपान करणे थांबवावे. अशा मातांना योग्य सल्ल्याची आणि मदतीची गरज आहे. अनेक वेळा महिला सार्वजनिक ठिकाणी स्तनपान करण्यास टाळतात. या समस्येवर उपाय म्हणजे, महिलांमध्ये स्तनपानाबाबत जागरूकता निर्माण केली पाहिजे. सार्वजनिक ठिकाणीसुद्धा न लाजता स्तनपान करण्यास प्रोत्साहित केले केले पाहिजे. यासाठी त्यांच्या अडचणीसुद्धा दूर करायला हव्यात. त्याचबरोबर बालकांना अधिक वेळ स्तनपान करण्याच्या फायद्यांबाबतही सांगितले गेले पाहिजे. मातांनी हेसुद्धा समजून घ्यायला हवे की, ब्रेस्ट मिल्कला फॉर्म्युला मिल्क कधीही पर्याय होऊ शकत नाही.