-सयाजी शिंदे, अभिनेते
आपण सगळ्या देवांच्या यात्रा, उत्सव करतो; परंतु शतकानुशतके आपल्या बांधावर, अंगणात उभ्या असलेल्या, आपल्याला स्पष्टपणे दिसणाऱ्या, आपल्याला भरभरून देणाऱ्या झाडाचा उत्सव कधीच साजरा करत नाही. यावर्षी आपल्यावर कोसळलेल्या संकटामुळे आपली पंढरपूरची वारी चुकणार आहे. या पार्श्वभूमीवर, गावातल्या सगळ्यात जुन्या झाडात पांडुरंग पाहून त्याचा उत्सव करूया.
आपण अनेक उत्सव साजरे करतो. प्रत्येक उत्सव कोणत्या तरी देवाला समर्पित असतो आणि आपण त्याला पाहिलेलंसुद्धा नसतं. देव आपल्या कुटुंबाचं कल्याण करेल अशी आपली श्रद्धा असते. म्हणून आपण त्याचं देऊळ सजवून त्याचा उत्सव साजरा करतो. दुसरीकडे, जळी-स्थळी-काष्ठी-पाषाणी सर्वत्र देव आहे, असं आपण मानतो. पंचमहाभूतांमध्ये आपण त्याला शोधतो. या दोन्ही संकल्पना जोडून पाहिल्या तर आपल्याला देव दिसू लागतो. आपल्या श्वासांमध्ये सामावून तो आपल्याला जगवत असतो. आपण त्याला ऑक्सिजन म्हणतो. वर्षानुवर्षे आपल्याला ऑक्सिजन देणारा देव मात्र आपल्या अंगणात, बांधावर, रस्त्यावर उभा असूनसुद्धा आपल्याला दिसत नाही. त्या देवाचा उत्सव आपण कधीच साजरा करत नाही. हे विचार मनात घोळू लागले आणि ठरवलं, आपल्या असंख्य पिढ्यांना प्राणवायू आणि सावलीसह फुलं, फळं देणाऱ्या झाडांचा उत्सव साजरा करायचा.
आपल्याकडे प्रत्येक गावात, प्रत्येक शहरात तीन-तीनशे वर्षांपूर्वीचे महाकाय वृक्ष आढळतात. त्यांच्या उंचीकडे, विस्ताराकडे पाहताना मनात सहज विचार येतो, की या वृक्षाच्या छायेत कितीजण येऊन विसावले असतील! किती पिढ्यांनी याची सावली अनुभवली असेल! कितीतरी टन ऑक्सिजन त्यांनी दिला असेल. आपण त्याच्या एवढ्या मोठ्या योगदानाची काय दखल घेतली? पुढच्या पिढीला सगळी सुखं मिळावीत म्हणून आपण धडपड करतो आहोत. पण त्यांना मूलभूत गोष्टी देणाऱ्या या देवाची महती आपण त्यांना सांगितली का? ग्रामदैवताच्या उत्सवाप्रमाणे झाडांचा उत्सव साजरा करण्याची कल्पना त्यातूनच सुचली. पुढच्या पिढीला आपण हे सांगायला हवं, की ही झाडंच खरे सेलिब्रिटी आहेत.
प्रत्येकानं आपापली प्रगती साधण्यासाठी झाडं तोडली तर पुढच्या पिढीला ऑक्सिजन कोण देईल? म्हणूनच “झाडखाऊ’ बनू नका; “झाडभाऊ’ बना! शेतकऱ्याच्या घरातलं बाळ आणि खोंड एकाच गाईचं दूध पिऊन मोठे होतात, म्हणून बैलाला शेतकऱ्याचा “दूधभाऊ’ म्हणतात. तशीच आपण आता “झाडभाऊ’ बनूया. वातावरणातले बदल, प्रचंड प्रदूषण, जलवायू परिवर्तन, त्यामुळे वारंवार येणारी नैसर्गिक आरिष्ट या सगळ्याचा विचार करता “झाडभाऊ’ बनण्यावाचून आपल्याला तरणोपायच नाही.
यावर्षी आपल्यावर मोठं संकट आलंय. एक अदृश्य विषाणू आपल्याभोवती फिरतो आहे. त्यामुळे काम सोडून आपल्याला घरात बसावे लागले.
गर्दी टाळण्यासाठी मोठे उत्सव, समारंभ रद्द करावे लागले. शेकडो वर्षांची परंपरा असलेली पंढरपूरची वारी यावर्षी आपण अनुभवू शकणार नाही. सावळ्या पंढरीनाथाचं दर्शन यावर्षी घेता येणार नाही, हे शल्य असंख्य वारकऱ्यांच्या मनात आहे; परंतु अठ्ठावीस युगं जसा पांडुरंग भक्तांसाठी पंढरीत उभा आहे, तसाच तीन-चारशे वर्षे ऑक्सिजन देणारा पांडुरंग आपल्या अंगणात, आपल्या बांधावर उभा आहे. तेच पांडुरंगाचं खरं रूप आहे आणि त्याला गळामिठी मारून यंदाची वारी आपल्याला पूर्ण करता येईल. म्हणूनच आम्ही मित्रांनी सह्याद्री देवराईच्या माध्यमातून एक अनोखी वारी करायचं ठरवलं आहे.
गावातल्या सर्वांत वयोवृद्ध व्यक्तीने लहानपणापासून जे वृक्ष पाहिले, त्यातला सगळ्यात जुना वृक्ष कोणता, हे त्या व्यक्तीला विचारून गावकऱ्यांनी निश्चित करायचं. थोडक्यात, सर्वांनी मिळून गावातला सगळ्यात जुना वृक्ष आषाढी एकादशीपूर्वी शोधायचा. त्याला पांडुरंग समजून डोळे मिटून प्रेमभरानं मिठी मारायची. पंढरपूरच्या गर्दीत विठुरायाला मिठी मारणं शक्य नसतं. पण शेकडो वर्षे पांडुरंगासारखाच जो उभा आहे, त्या झाडाला आपण आलिंगन देऊ शकतो. ही झाडे आपल्याला वर्षानुवर्षे, शतकानुशतके आशीर्वाद देतच आहेत. यंदा तो जाणीवपूर्वक घ्यायचा.
गावातले सगळ्यात जुनं झाड कुठलं, असा प्रश्न विचारला तर त्याचं उत्तर आपल्याकडे नसतं. कारण तशा नोंदीच ठेवल्या गेलेल्या नाहीत. असा डेटा जर आपल्याकडे गाववार, तालुकावार, जिल्हावार उपलब्ध झाला तर आपल्या अनेक पिढ्या जगवणारे, त्यांना ऊर्जा देणारे “खरे सेलिब्रिटी’ आपल्याला समजतील. त्यांचं महत्त्व आपल्या लक्षात येईल. आपल्या मातीमध्ये जादू आहे. बी लावलं की कोंब उगवतो आणि त्याचं झाड होतं. त्या झाडातही जादू आहे आणि आपल्याला नको असलेला कार्बन डाय ऑक्साइड शोषून आपल्याला हवा असलेला ऑक्सिजन देण्याची प्रक्रिया फक्त झाडांची पानंच करू शकतात. मग आपण नव्या संदर्भात, खऱ्या श्रद्धेनं त्याची पूजा का बांधायची नाही? त्याचा उत्सव का साजरा करायचा नाही? माळकरी आणि वारकरी हा आपल्या महाराष्ट्राचा प्राण आहे. त्यांनी ही जुनी झाडे शोधली, त्यात विठ्ठल पाहिला तर नकळत आपल्यात खूप चांगला संस्कार रुजेल. पुढच्या पिढीला आपण तो संस्कार देऊ. आपण संस्कृती-संस्कृती म्हणतो, ती यापेक्षा वेगळी काय असते? स्पष्ट दिसणारा, आपल्याला भरभरून देणारा देव झाडांच्या रूपात आपल्या समोर उभा असतो; फक्त तो पाहायला आपण शिकायचं आहे. झाडांची गाणी, झाडांच्या कथा एकमेकांना सांगून त्याची महती पुढील पिढीपर्यंत पोहोचवू शकतो. या निमित्तानं जुन्या झाडांच्या नोंदी ठेवण्याची सवय आपल्याला लागेल.
परदेशातले जुने वृक्ष आणि त्यावरचे पक्षी बघतानासुद्धा मला असं वाटत राहिलं की इथले पक्षी आपल्याकडे येतात, तेव्हा ते या झाडांच्या बिया घेऊन येत असतील. आपल्या खूप आधीपासून पक्षी आकाशवारी करत आहेत. त्यामुळे आपल्याकडची झाडं आणि ही झाडं यांच्यातसुद्धा काहीतरी संबंध निश्चित असेल. जगाच्या पाठीवर कुठेही दिसणारा हा देव आहे. सगळ्या जगाला तो भरभरून आशीर्वाद देत आहे. ऊर्जा देत आहे. म्हणूनच आपण त्याचा उत्सव साजरा करायचा आहे.