डॉ. मेघश्री दळवी
नासाने ऑक्टोबर 1997 मध्ये सोडलेल्या कॅसिनी यानाचा एक भाग होता हायगेन्स प्रोब. युरोपिअन स्पेस एजन्सीचा हा प्रोब 2004 मध्ये कॅसिनीपासून वेगळा झाला आणि 2005 मध्ये टायटन या शनीच्या चंद्रावर उतरला. त्याने टायटनवरून प्रचंड डेटा गोळा केला. कॅसिनी मोहिमेची अखेर सप्टेंबर 2017 मध्ये झाली, आणि त्याआधी कॅसिनी यान टायटनजवळून गेलं. त्यानेही आणखी काही डेटा मिळवला. या सगळ्या डेटाचं विश्लेषण नासा, युरोपिअन स्पेस एजन्सी आणि इतर संशोधन संस्था यांनी करून अलिकडे याविषयी माहिती जाहीर केली आहे.
टायटन हा शनीचा बर्फाळ उपग्रह. आपल्या चंद्रापेक्षा थोडा मोठा, बुध ग्रहापेक्षाही मोठा. आपल्या सूर्यमालेत दाट वातावरण आणि ढग असलेला हा एकमेव. टायटनच्या वातावरणात नायट्रोजन आणि मिथेन आहेत. या वातावरणाचा पूर्ण अभ्यास हायगेन्स प्रोबच्या डेटावरून झाला, आणि त्यातून अनेक नवनवे तपशील बाहेर आले आहेत. वातावरणातील तापमानाचे पट्टे, अक्षांशानुसार तापमान आणि वातावरणातील घटकांचं बदलतं प्रमाण, टायटनवरील वारे- ही सगळी माहिती पहिल्यांदाच मिळाली आहे. टायटनवर आज ना उद्या माणसाची वसती होईल अशी आशा आहे, आणि त्यादृष्टीने या माहितीचं महत्त्व अनन्यसाधारण आहे.
टायटनच्या पृष्ठभागावर द्रवरूप इथेन आणि मिथेनची सरोवरं आणि नद्या आहेत. पृष्ठभागाखाली पाण्याचे साठे आहेत. नेचर ऍस्ट्रॉनॉमीच्या सप्टेंबरच्या अंकात प्रसिद्ध झालेल्या या लेखात टायटनचा संपूर्ण नकाशा मांडला आहे. सोबत टायटनवर मिथेन कुठून आला, आपल्या जलचक्राप्रमाणे असलेलं तिथलं मिथेन चक्र, त्याच्या वातावरणात नायट्रोजन कसा तयार झाला, तो किती काळ तिथे आहे, आणखी किती काळ टिकेल, त्यात भर पडत राहते का, कुठून भर पडते- याचाही सखोल अभ्यास आहे.
हायगेन्स प्रोबच्या डेटामध्ये वातावरणात अरगॉन-40 चा अंश मिळालेला आहे. हा वायू पोटॅशियम-40 या किरणोत्सर्गी मूलद्रव्याच्या किरणोत्सारी क्षयानंतरच मिळतो आणि पोटॅशियम-40 खडकांच्या आत आढळतो. याचा अर्थ टायटनच्या पृष्ठभागाखाली खडकाळ भाग आहे आणि दाट शक्यता आहे की तिथल्या खडकांची घडण ही पृथ्वीवर मिळणाऱ्या खडकांप्रमाणे असेल. तसं असल्यास आपल्याला तिथे खनिजं आणि बांधकामाला आवश्यक साहित्य मिळू शकतं.
हायगेन्स प्रोबने मिळवलेल्या डेटाच्या आधारे हे दीर्घ संशोधन अनेक बाबतीत नवनव्या शक्यता खुल्या करताना दिसतं. या संशोधनातला सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे, टायटनवर जागोजागी सेंद्रिय खुणा मिळाल्या आहेत. आपल्यासारखं कार्बन-आधारित जीवन तिथे तग धरू शकेल, फुलू शकेल ही शक्यता त्यामुळे अधिक बळावली आहे. नासाची ड्रॅगनफ्लाय मोहीम 2026 मध्ये टायटनकडे झेपावणार आहे आणि 2034 मध्ये तिथे उतरून आणखी माहिती मिळवणार आहे. म्हणूनच वसाहतीच्या दृष्टीने चंद्र आणि मंगळ यांच्या नंतर आता लक्ष आहे टायटनकडे.