– डॉ. मेघश्री दळवी
आदिमानव काळ म्हटला की त्यांच्या टोळ्या, अन्नाच्या शोधातली भटकंती आणि त्यांची जीवनशैली आठवते. त्यात पुरुषांनी एकत्र जाऊन वन्य प्राण्यांच्या शिकारी करायच्या आणि स्त्रियांनी कंद, फळं, गोळा करून बाकीच्या अन्नाची बेगमी करायची, अशी कामाची वाटणी आठवते. पण खरोखरच अशी विभागणी होती का? की स्त्री-पुरुष दोघांनाही हवं ते काम करण्याची मुभा होती?
साधारण पाच वर्षांपूर्वी पेरू देशामधील अँडीज पर्वतांमधल्या उत्खननात एका तरुण शिकारी स्त्रीची हाडं मिळाली होती. हे अवशेष अंदाजे नऊ हजार वर्षांपूर्वीचे होते. या स्त्रीसोबत मिळालेली दगडी हत्यारं पाहून ती शिकारीत तरबेज असणार, असा निष्कर्ष पुरातत्व संशोधकांनी काढला. अर्थात, इतकं पारंगत होण्यासाठी तिने अनेकदा आपल्या सहकाऱ्यांबरोबर लहानमोठ्या शिकारींचा अनुभव घेतला असणार. म्हणजे स्त्रियांनी शिकार करण्यावर कोणतीही बंधनं नसणार.
ही कल्पना घेऊन संशोधकांनी त्याच परिसरातल्या इतर उत्खननाच्या जागी या दृष्टीने शोधायला सुरुवात केली. तिथेही शिकारी स्त्रियांचे अवशेष मिळाले. याचा अर्थ सरळ होता. स्त्रिया शिकारीच्या वेळी मागे राहात नसत. उलट बऱ्याचदा त्या शिकारीत अत्यंत निपुण असायच्या. किंबहुना त्या काळात शस्त्र आणि आयुधं वापरण्याचं कौशल्य टोळीतील बहुतेक जणांकडे असणार, असा संशोधकांचा अंदाज आहे.
हा शोध नवा होता, त्याकाळच्या सामाजिक पद्धतींवर नवा प्रकाश टाकणारा होता. त्यामुळे या दिशेने आणखी संशोधन झालं. त्यावर शोधनिबंध नुकताच प्लॉस वन या रिसर्च जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला आहे.
विविध संस्कृतीचा अभ्यास करणाऱ्या संशोधकांची थेट एकोणीसाव्या शतकापासूनची निरीक्षणं उपलब्ध आहेत. त्यात स्त्रियांचा शिकारीत सहभाग नोंदलेला आहे. आजच्या काळातही आफ्रिकेतील अनेक जमातींमध्ये स्त्रिया उत्तम तऱ्हेने शिकार करतात. चार्ल्स युनिव्हर्सिटीच्या मानववंश शास्त्रज्ञ कारा वॉल-शेफलर यांनी गेल्या काही शतकांमधील साधारण दीड हजार मानवी संस्कृतीच्या माहितीची छाननी केली. सोबत सुमारे चारशे अन्नशोधक समूहांचा अभ्यास केला. हे समूह आधुनिक पद्धतीप्रमाणे अन्न पिकवत नाहीत किंवा मांसासाठी प्राण्यांची पैदास करत नाहीत. तर अन्न शोधून गुजराण करतात. त्यासाठी रानातील खाण्यायोग्य वनस्पती आणि फळं गोळा करतात. जोडीला जमेल त्याप्रमाणे शिकार करून मांस मिळवतात.
या सगळ्या माहितीचं विश्लेषण करून कारा यांच्या टीमने काढलेल्या निष्कर्षानुसार सुमारे 80 टक्के अन्नशोधक समूहांमध्ये पुरुषांसोबत स्त्रियाही शिकार करतात. त्यांची शस्त्रं आणि त्यांचं धोरण भिन्न असू शकतं. स्त्रिया अनेकदा मुलांना बरोबर घेऊन शिकारीला जातात, असंही दिसतं. एकंदरीत स्त्री आणि पुरुष गरज पाहून शिकारीला जात असत, असं या टीमच्या लक्षात आलं. ते या शोधनिबंधात मांडलं आहे.
त्यामुळे आदिमानव टोळ्यांमधले पुरुष शिकार करत आणि स्त्रिया फळं, कंदमुळं गोळा करून राहात या गृहीतकाला तडा गेलेला आहे. आता आदिमानवाच्या जीवनशैलीवर अधिक अभ्यास होईल.