– व्ही. पी. चौधरी
आज ‘महाराष्ट्र दिना’सह ‘जागतिक कामगार दिन’ही साजरा केला जात आहे. संपूर्ण जग कामगारांच्या योगदानावर चालते. कामगार दिनाचा थोडक्यात आढावा…
1 मे ही तारीख अमेरिकन फेडरेशन ऑफ लेबरने युनायटेड स्टेट्समधील संपाच्या स्मरणार्थ 1 मे 1886 रोजी निवडली होती. त्यानंतर हा वार्षिक कार्यक्रम म्हणून गणला जाऊ लागला. भारतात कामगार दिन 1 मे 1923 रोजी तत्कालीन मद्रास (आताचे चेन्नई) येथे पहिल्यांदा साजरा करण्यात आल्याची इतिहासात नोंद आहे. हिंदुस्थानच्या लेबर किसान पार्टीने याचे आयोजन केले होते. 19व्या शतकाच्या उत्तरार्धात कामगारांच्या संघर्षाची आणि त्यानंतरच्या सशक्तीकरणाची कबुली देण्यासाठी कामगार दिन साजरा केला जातो.
कामगार वर्गाच्या मुक्तीच्या कारणासाठी देखील हा दिवस साजरा केला जातो. बहुतेक स्रोत, युनायटेड स्टेट्स डिपार्टमेंट ऑफ लेबरसह, पीटर मॅक्गुयर यांना कामगार दिनाच्या उत्पत्तीचे श्रेय देतात, परंतु अलीकडील पुरावे सूचित करतात की, कामगार दिनाचे खरे जनक, 19 व्या शतकातील आणखी एक प्रसिद्ध युनियन लीडर मॅथ्यू मॅग्वायर असू शकतात.
कामगार दिन हा कामगारांच्या कामगिरीचा गौरव करण्यासाठी अनेक देशांमध्ये साजरा केला जातो. त्यानिमित्ताने वार्षिक सुट्टीही दिली जाते. कामगार दिनाचा उगम कामगार संघटनेच्या चळवळीत झाला आहे. विशेषत: आठ तासांच्या आंदोलनात ‘आठ तास कामासाठी, आठ तास करमणुकीसाठी आणि आठ तास विश्रांतीसाठी’ असा नारा दिला होता. हा दिवस अनेक देशांमध्ये, कामगार दिन म्हणून आंतरराष्ट्रीय कामगारांच्या सन्मानासाठी किंवा त्यांच्या कामाशी जोडलेला आहे. काही देशांमध्ये, कामगार दिन वेगळ्या तारखेला साजरा केला जातो, बहुतेकदा त्या देशातील कामगार चळवळीसाठी त्या त्या दिवसांचे विशेष महत्त्व असते.
काही देशांमध्ये 1 मे रोजी सुट्टी असते, कारण, कामगार दिन 1 मे रोजी बहुतेक देशांमध्ये साजरा केला जातो. कामगार आणि कामगार चळवळीतील संघर्ष तसेच अनेक कामगारांच्या बलिदानाची आठवण म्हणून कामगार दिन पाळला जातो. भारत, क्युबा आणि चीनसह 80 हून अधिक देशांमध्ये 1 मे हा दिवस कामगार दिन म्हणून साजरा केला जातो. कामगार दिनाचे मूळ 19 व्या शतकात युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेरिका येथे रुजल्याची इतिहासात नोंद आहे.
1886 मध्ये शिकागोमधील ‘हेमार्केट प्रकरण’ म्हणजे ‘आठ तासांच्या राष्ट्रव्यापी संपा’च्या स्मरणार्थ 1 मे ही तारीख कामगार दिनासाठी निवडण्यात आली. हेमार्केट प्रकरण हे दुःखद घटनेचा संदर्भ देते, जेथे कामगार निषेध रॅलीने हिंसक वळण घेतले. त्यादरम्यान कोणीतरी पोलिसांवर बॉम्ब फेकले, ज्यामुळे पोलीस अधिकार्यांसह नागरिकांचाही मृत्यू झाल्याचे सांगितले जाते. भारतात प्रथम चेन्नई येथे 1 मे 1923 रोजी कामगार दिन या नावाने ओळखला जाणारा उत्सव साजरा करण्यात आला. त्यासाठी हिंदुस्थान मजूर किसान पक्षाने पुढाकार घेतला होता. कल्पनांना प्रत्यक्षात आणण्यासाठी कामगारांनी केलेल्या मेहनतीला सलाम करण्यासाठी हा एक दिवस त्यांच्यासाठी आनंदाचा, गौरवाचा, उत्सवाचा म्हणून मानला जातो.
कोणत्याही देशाची प्रगती ही त्या देशातील कष्टकरी, श्रमिक आणि कर्मचार्यांमुळेच शक्य होते म्हणून कामगारांचे ऋणी राहिली पाहिजे. कामगारांच्या चळवळींनी केलेल्या ऐतिहासिक लढ्यांचे आणि सध्या देशाला होत असलेल्या फायद्यांचे स्मरण करून देण्यासाठी हा दिवस आंतरराष्ट्रीय कामगार दिन म्हणून साजरा केला जातो. हा एक दिवस आहे जो पूर्णपणे कामगार वर्गाला समर्पित करण्याचे संपूर्ण जगानेच ठरविले. श्रम हा उत्पादनाचा सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे. भरपूर समृद्ध जमीन असली तरी श्रमशक्ती नसलेले राष्ट्र आर्थिक विकास किंवा समृद्धी मिळवू शकत नाही.
शेती, उद्योग, खाणकाम, वाहतूक व्यवस्था, व्यापार क्रियाकलाप इत्यादी सर्वच बाबतीत योग्य कार्यासाठी पुरेशा आणि कार्यक्षम कामगारांची आवश्यकता असते. श्रम म्हणजे अर्थव्यवस्थेत वस्तू आणि सेवांच्या निर्मितीसाठी वापरल्या जाणार्या शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक प्रयत्नांचे प्रमाण होय. हे कच्चा माल, तयार वस्तू आणि सेवांमध्ये बदलण्यासाठी आवश्यक असलेले कौशल्य मनुष्यबळ आणि सेवा पुरवते. श्रम हे मानवाने केलेल्या कामाचे मोजमाप आहे.
श्रमाच्या प्रकारात शारीरिक आणि मानसिक श्रम, कुशल आणि अकुशल श्रम, उत्पादक आणि अनुत्पादक श्रम अशा अनेक बाबींचा थेट संबंध कार्यकुशलता प्राप्त करण्यावर होत असतो. व्यावसायिक, कुशल, अर्ध-कुशल आणि अकुशल कामगार असे चार प्रमुख प्रकारचे श्रम आहेत. रोजगाराचे स्वरूप निरनिराळ्या प्रकारात विभागले गेले असल्याचे दिसून येते. स्थलांतरित कामगार, आकस्मिक मजूर, कंत्राटी कामगार, बंधपत्रित आणि शेतमजूर अशी विभागणी त्यामध्ये सर्वसाधारणपणे होत असते. सफाई कामगार, ताडी टॅपर्स, लोडर, अनलोडर्स इत्यादी श्रमिक निरनिराळ्या सेवा निर्मितीमध्ये योगदान देण्याचा प्रयत्न करत असतात.
महिला श्रमशक्तीचा सहभाग हा प्रगती आणि विकासाचा महत्त्वाचा घटक आहे. गरिबीमुळे विकसनशील देशांतील महिला श्रमशक्तीमध्ये सहभागी होतात. महिलांचा सहभाग हा विविध आर्थिक व सामाजिक घटकांचा परिणाम आहे. कामगार समस्यांच्या यादीमध्ये आपण विविध स्वरूपाच्या अनेक बाबी जोडू शकतो, जसे की, बालकामगार, जास्त तास काम करणारे कामगार, रात्रपाळीचे कामगार, अपघातग्रस्त कामगार, कामाच्या अस्वस्थ परिस्थितीत काम करणारे कामगार, वाईट वागणूक मिळणारे कामगार, कमी वेतन स्वीकारून काम करणारे कामगार, अयोग्य रोजगार निर्मितीतील कामगार, अशास्त्रीय व्यवस्थापनात अडकलेले कामगार अशा अनेक प्रकारच्या कामगारांचा विचार केवळ वर्षातील एक दिवस कामगार दिन म्हणून साजरा करून चालणार नाही.