आयं आलीस व्हय कामावून… कित्ती वेळ लावलास गं आज घरी यायला. दिवाबत्तीची सांजची येळ झालीय. परशा तर सारखं कवापासून मला एकच गोष्ट इचारीत होता,’ आय कधी येणार, आय कधी येणार म्हणून. कशीतरी काढली बाई मी त्याची समजूत. पण गुलाम ऐकतोय कसला. त्याची भुणभुण एकसारखी माझ्या मागं सुरूच.’
आईने घरात पाय टाकल्याबरोबर चिमुकल्या कमलची एकसारखी बडबड सुरू झाली. कमलला या दिवाळीत अकरावं सरून बारावं वरीस लागलं होतं. पण कमल वयापेक्षा जास्त समजूतदार होती. आईच्या कष्टाची तिला जाणीव होती. वडिलांचं छत्र हरवल्यावर आई दिवसभर रोजंदारीच्या कामाला जायची आणि कमल परशाला संभाळून घरची सारी कामं उपसायची. परशा तिचा लहान भाऊ. आता पाचवं संपून त्याला नुकतचं सहावं वरीस लागलं होतं.
आईनं परशाला जवळ घेतलं. मायेनं त्याच्या तोंडावरुन हात फिरवून त्याचा मुका घेतला. परशाची कळी खुलली. तो आईच्या कुशीत शिरला. कमलने कामावरून दमून आलेल्या आईला तांब्याभर पाणी दिलं.
“आयं, तू सकाळी रोजगार हमीच्या कामावर गेली होतीस ना, तव्हा घरी कोण आलं होतं ठाव हाय? अगं, आपल्या गावच्या साळंतले कांबळे गुरुजी घरी आले होते. आता तुला ठावंच हाय, घरच्या कामामुळं आणि परशाला संभाळायचं असल्यामुळं मला साळंत जायला जमत नाय. अगं म्हणूनशान आज कांबळे गुरुजीच घरी आले. मला म्हणले, कमल, पोरी तुला चांगलं डोकं हाय. कायबी झालं तरी साळा चुकवू नकोस पोरी. रोज साळंत ये. अगं तुझ्या भावाला पण साळंत आण. तुझ्या भावाचं नाव आपण पहिलीच्या वर्गात घालू. आयं बा देवाघरी गेल्यानंतर घरच्या कामामुळं मला साळंत जाताच आलं न्हाय. माझी मधीच साळा हुकली म्हणून गुरुजी घरापर्यंत आले बघ.
आयं, अगं कांबळे गुरुजी, आम्हा दोघांनाबी साळंत घेऊनच गेले. खरं सांगू का आयं, दिवसभर साळंत बसून, अभ्यास करून, कविता, गाणी म्हणून… आभाळाएवढा आनंद झाला बघ मला. परशाबी जाम खूश होता. साळंत दुपारच्या वक्ताला जेवायला गरमागरम खिचडीबी मिळाली. गुरुजींनी तर माझं खूप कौतुक केलं. त्यांच्या बोलानं माझा जीव हरखून गेलाय बघ. साळंत आज खूप नव्या नव्या गोष्टी करायला मिळाल्या. आयं आता म्या रोज साळंत जाईन. म्या आता ठरवलंय… अगदी मनाशी पक्क. यापुढं रोज साळंत जायचं. मी साळा शिकीन. बुकं वाचीन. परशाला संभाळून घरचं कामबी करीन. पण आता म्या रोज साळंत जाईन.’
पोरीचं बोलणं ऐकून आई विचारात पडली. कमलने आईचा चेहरा बरोबर वाचला. ती म्हणाली, “तू नको आता विचारी की बिचारी होऊस. परशाचीबी नको बिलकुल काळजी करूस. मी हाय की सावलीसारखी त्याच्यासोबत. अगं, मी एक शिकले तर आपला परशाबी शिकंल. हळूहळू शिक्षणाचं मत्त्व त्याच्याबी डोक्यात बसंल. साळंमुळच हा इस्वास म्या खरा करून दावीन. आयं, कामाच्या पगाराच हिशोब नेहमी चुकतो ना तुझा. म्या आता तुलाबी वाचाय लिवाय शिकवणार हाय.
मग बघ कसा तू चटचट हिशोब करशील.’ पोरीचं बोलणं ऐकून आईला एकाएकी हसूच फुटलं. मग हसतच ती लेकीला म्हणाली, “अगं एडी का खुळी तू. माझं काय शिकायचं वय राहिलंय व्हय आता? कमल पटकन आईची पुढची वाक्य तोडत म्हणाली, “आयं, अगं शिकायला वयाचं कायबी नस्तया. फकस्त शिकायची जिद्द असली पाहिजे. मी तर शिकून खूप मोठ्ठी होणार बघ. थोडी कळ काढ. माझं हे सपान मी खरं करून दावीन.’ आईला पोरीचं कौतुक वाटलं. डोळेभरून ती पोरीकडं पाहत होती आणि जीवाचा कान करून तिचं बोलणं ऐकत होती.
कमल आईला पुढं म्हणाली, “साळंत गुरुजी म्हणाले, साळा हा माणसाचा तिसरा डोळा हाय. पण आयं, तुला खरं सांगू का, अगं, साळा आपल्यासाठी भाकरीचा गोळा हाय. पोटासाठी, घरासाठी तुझी वणवण ठावं हाय मला. एका घोटासाठीबी आराम न्हाय मिळत तुला. पण आयं, आता आडाणी राहून न्हाय चालायचं. साळंमुळंच म्या आपली गरिबी दूर सारीन.’
आता मात्र आईचे डोळे भरून आले. किती वेळ पातळ पापण्यांच्या आड दडवलेले तिचे अश्रू बाहेर पडले. तसा पदर तिने डोळ्याला लावला. कमल लगेचच जागची उठून आईच्या जवळ गेली. आईला म्हणाली, “आयं, आता डोळ्याला पदूर कशापाई लावतियास? अगं मला घरच्या कामाचा तरास न्हाई. मी, परशा आणि तू. आपण तिघंच एकमेकांना आधार. डोळे पूस बघू आधी.’ आई तिच्या डोक्यावरून मायेने हाय फिरवत म्हणाली, “व्हय गं माझ्या पोरी. लय गुणाची हायस तू. मी तुझी आय हाय, पण मला आता वाटतंय तूच माझी आय झालीयस.’ आई डोळ्यांत मुलीचं कौतुक साठवत होती.
एकनाथ आव्हाड