आज 7 मे जागतिक हास्य दिन. हसणे क्रिया ही केवळ मानव प्राण्यास ईश्वराने दिलेली आहे. आपल्याला थोडा आनंद झाला तर स्मित येते, मोठा आनंद झाला तर हास्य येते. याचे प्रतिप्रमेय करुन म्हणता येईल की स्मिताने थोडा आनंद होईल तर हास्य केले तर मोठा आनंद होऊ शकेल. या प्रतिप्रमेयामधूनच हास्ययोग आलेला आहे. हास्यामुळे आपले मन मोकळे होते, हा अनुभव घेतला तर कळते. आपण जरा वेळ मुद्दाम हसावयाचे म्हणजे मन आनंदी होईल. एकट्याने हसण्यापेक्षा काही जण एकत्र येऊन हसले तर अधिक तर अधिक चांगले. यातूनच हास्यक्लब उदयास आले.
आज जागतिक हास्य दिन. अलीकडील काळात हास्ययोग हा शब्द हल्ली सर्वत्र वापरला जातो. पण त्याचा नेमका अर्थ काय आहे ते कुणी विचारात घेत नाही. तेव्हा तो विचार प्रथम आपण करु. योग म्हणजे दोन गोष्टी जुळणे. जिवाशिवाची भेट होणे म्हणजे योग साधणे असते. त्या अर्थी “योग’ हा शब्द येथे नाही. लग्नाचा योग्य येणे म्हणजे वेळ येणेम त्या अर्थाने हसण्याची वेळ मुद्दाम आणण्यासाठीच हास्ययोगसंघ हल्ली स्थापन केले जातात.
स्मित म्हणजे गालातल्या गालात हसणे. स्मि असाच धातू संस्कृतमध्ये आहे. हसू हा धातूही आहे, तो खळगळून हसणे, मोठ्याने हसणे असा अर्थ दाखवितो. ऋग्वेदापासून म्हणजे सुमारे पंचवीस सहस्त्र वर्षे इतक्या प्राचीन काळापासून हसण्यामधील हे दोन प्रकार हिंदुस्थानला ज्ञात होते.
हसणे क्रिया केवळ मानव प्राण्यास ईश्वराने दिलेली आहे. अन्य कुठलाही प्राणी हसत नाही. परंतु मला वाटते की, स्मित अन्य प्राणी सुद्धा करु शकतात. कुत्रा, मांजर आणि हत्ती हे तीन प्राणी स्मित करतात असा माझा अनुभव आहे. पण त्यांचे स्मित समजण्यासाठी विशेष अशी सूक्ष्म दृष्टी लाभलेली असावी लागते. ती दृष्टी म्हणजे योगदृष्टी होय. अजून सायन्समध्ये यावर संशोधन झालेले नाही. हे प्राणी केवळ स्मित करतात, ते मोठ्याने हसू शकत नाहीत. मोठ्याने हसतो असे वाटते तो प्राणी म्हणजे तरस होय. परंतु तरस ओरडतो तेव्हा माणूस मोठ्याने हसत आहे असा त्याचा आवाज असतो. हसण्याची भावना त्यातून व्यक्त होत नसते. कुत्रा, मांजर आणि हत्ती त्यांच्या मुखावर हसण्याची भावना दिसत असते.
मन ज्या वेळी आतूनच प्रसन्न असते तेव्हा हसू येते, ते स्मित असते. ते हास्य नसते. हास्य येण्यासाठी विशेष मोठी घटना घडावी लागते. मुखावर स्मित दिसते तेव्हा माणूस प्रसन्न आहे हे ओळखावे. परंतु आतल्या गाठीचा माणूस किंवा मुत्सद्दी माणूस अस्मित दिसला तरी प्रसन्न असेलच असे नसते. तसा माणूस आपल्या भावना झाकून ठेवण्यात कुशल असतो. आपल्या भावनांवर असा ताबा ठेवण्यास शिकावे.
पतंजलींनीही असे कर्तृत्व दाखवावे असे सांगितलेले आहे. पतंजली 1/33 मध्ये म्हणतात की सुख, दु:ख, पुण्य आणि पाप यांच्याविषयी अनुक्रमे मैत्री, करुणा, मुदिता आणि अपेक्षा या भावना बाळगाव्या म्हणजे चित्त प्रसन्न राहते, शुद्ध राहते.
असे जाणीवपूर्वक करत राहिलो तर ते कायमचे साधते. येथे “मुदिता’हा शब्द वापरलेला आहे. मुदिता म्हणजे आनंद. पुण्य दिसेल तेथे आनंद व्यक्त करावा असे ते सांगतात. आनंद व्यक्त करण्याचा एकच मार्ग आहे आणि तो स्मित हाच आहे. मन प्रसन्न असेल तर आनंदित असते आणि तो आनंद स्मिताने व्यक्त होतो. हा थिओरम झाला. याची करॉलरी म्हणजे उलटा क्रम असा की, आपण स्मित करीत राहिलो तर आपले मन आनंदित होईल. थिओराम आणि करॉलरी यांना आपण प्रमेय आणि प्रतिप्रमेय म्हणू. अशा प्रतिप्रमेय मार्गातूनच हठयोग निर्माण झालेला आहे. हास्ययोग असाच निर्मिलेला आहे असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही.
थोडा आनंद झाला तर स्मित येते, मोठा आनंद झाला तर हास्य येते. याचे प्रतिप्रमेय करुन म्हणता येईल की स्मिताने थोडा आनंद होईल तर हास्य केले तर मोठा आनंद होऊ शकेल. या प्रतिप्रमेयामधूनच हास्ययोग आलेला आहे. आपण जरा वेळ मुद्दाम हसावयाचे म्हणजे मन आनंदी होईल. एकट्याने हसण्यापेक्षा काही जण एकत्र येऊन हसले तर अधिक तर अधिक चांगले. दुसरा कुणी हसत असेल तर आपणासही हसू येतेच! हीही एक भावनाच आहे. तिचा लाभ घ्यावयाचा हा हेतू हास्यसंघ स्थापनेमागे आहे.
रस्त्याने जात असता कुणी पडलेला दिसला तर प्रथम आपणास हसू येते. त्यास जास्त मार लागलेला दिसला तर आपण गंभीर होतो. तसे गंभीर बनलो नाही आणि हसत राहिलो तर आपण मूर्ख ठरु. तेव्हा हसण्यातही तारतम्य ठेवण्यास शिकावे. आपण कुठे तरी आपणास हसू येते. कुणी काही आचरटपणा केला तर आपणास हसू येते. आपण स्वत: काही आचरटपणा केला तरी आपणासच हसू येते. आचरटपणा हा विनोद निर्मितीचा गाभा आहे. दामूअण्णा मालवणकर, चार्ली चाप्लीन, लॉरेल-हार्डी, मेहमूद, जॉनी वॉकर इत्यादी मंडळींनी याच प्रकारे लोकांना हसवले. लेखनातही विनोद आणून वाचकांना हसवता येते.
काही तरी विचित्र दाखविले की हसू येते हे त्या लेखकांना नीट समजलेले असते. उच्च पातळीचा विनोद समजण्याची बुद्धी मात्र असावी लागते. चिं.वि. जोशी, गडकरी, अत्रे, पु. ल. देशपांडे यांनी याच प्रकारे विनोद लिहिले. पूर्वीच्या संस्कृत वाडमयामध्ये विदुषक हे पात्र विनोदासाठीच घातलेले असे. हसण्यामुळे करमणूक होते आणि मन प्रसन्न होते हे ओळखूनच तसे करीत असत. पूर्वी विनोद उच्च पातळीचा असे आणि तो समजण्याची बुद्धी आवश्यक असे. हळूहळू विनोदाची पातळी खालावत चाललेली आहे हे नीट पाहिले तर ध्यानी येते. हल्लीचे विनोद अश्लील, इतकेच नव्हे तर बीभत्स होऊ लागलेले आहेत.
प्रसंगामध्ये खूप धमाल असेल तर हसूनही खूप मोठे येते. नर्म विनोद स्मित फुलवितो. खूप हसण्यामुळे पोट दुखायची वेळ येते, डोळ्यांमधून अश्रू झिरपू लागतात. इतके की डोळ्यांसमोरचे दृश्यही दिसेनासे होते. हसून हसून आपले गालही दुखू लागतात. या वेळी कळते की हसणे हा सुद्धा एक व्यायामच आहे. हास्ययोग संघामध्ये सकाळी लोक एकत्र जमून मोठमोठ्याने हसतात, त्यामुळे असा व्यायाम होईल यात शंकाच नाही. हास्यामुळे आपले मन मोकळे होते, हा अनुभव घेतला तर कळते.
हसण्याचा उपयोग कुत्सितपणासाठीही केला जातो. उपहास हा शब्द त्यासाठी “हसू’ या धातूवरुन निर्मिलेला आहे. महाभारतयुद्धारंभ अर्जुन भिऊन खाली बसला तेव्हा कृष्णा कुत्सितपणेच हसला होता. मयसभेमध्ये दुर्योधन जेव्हा तळ्यात पडला तेव्हा भीम असाच मोठ्याने हसला होता. वास्तविक दुर्योधन सुस्वभावी असता तर तोही हसण्यात सहभागी झाला असता. पण दुर्योधन दृष्ट स्वभावाचा असल्यामुळे भयंकर चिडला आणि पांडवांना छळण्याचे डाव रचू लागला. स्वत: हसून शत्रूला डिवचण्याची कला भीमापाशी होती. त्यामुळे बकासुराकडे भीम अन्न घेऊन गेला तेव्हा बकासुराचे अन्न भीमच खाऊ लागला.
ते पाहून बकासुर भीमास मारु लागला, तेव्हाही भीम हसत राहिला आणि तुला मी मोजत नाही हे भीमाने हसण्यातून व्यक्त केले. त्यामुळे बकासुर अधिकच चिडला. कुणी चिडला की त्याचा तोल जाणे स्वाभाविक असते आणि तोल गेलेल्यास मारणे सोपे जाते. हे तंत्र भीमास उत्तम जमले होते. त्या प्रसंगात भीमाने बकासुराला ठार मारले. हसण्याचा असाही उपयोग करुन घेता येतो. अर्थात त्याकरिता आपली शक्ती मोठी आणि आत्मविश्वास प्रचंड असावा लागतो.
स्मित नि हास्य यांचा असा तात्विक विचार मांडून माझा लेख मी येथे संपवितो. कारण जर मी माझा लेख लांबविला तर आपण वाचताना कंटाळाल आणि मला हसाल. मला कुणी हसावे, माझे हसे व्हावे अशी माझी इच्छा नाही.
– डॉ. पद्माकर वर्तक