एका खेडेगावातली ती मुलगी. मुलगी दोनवेळा गचकून आठवीपर्यंत शिकलेली. दिसायला सामान्य. वय सतरावे सरून अठरा झालेलं. वडील नुकतेच गेलेले. भावानं दोन वर्षांमागे लग्न करून बायको आणलेली. बायकोला दोन बिनलग्नाच्या नणंदांचा घोर लागलेला. ते जेमतेम दोनवेळचं जेवायला देणाऱ्या जमिनीच्या तुकड्याचं मालक.
एका तालुक्याच्या गावचं स्थळ या मुलीला सांगून आलं.
मुलगा दहावी नापास. सरकारी खात्यात शिपायाच्या नोकरीत. दोन्ही घरची आर्थिक स्थिती आरशात बघितल्यासारखी. चिकित्सा विरहित सुपारी फुटली. मुलगी बोहल्यावर उभी आणि अंतरपाटाआड लडखडती पावलं सावरत नवरदेव उभे. अडतीस रात्री त्या मुलीनं दारूचा वास सहन केला आणि नंतर माहेर गाठलं. तिच्या वहिनीची पहिल्या क्षणापासून चरफड, भावाची चार दिवसानंतर. मुलीची बहीण आणि आई दोन महिने शांत, परंतु नंतर सगळं घर अशांत.
गावातील जाणत्याच्या सल्ल्याने घटस्फोटासाठी अर्ज दाखल. वर्षभरात तीन तारखा पडलेल्या. चौथ्या किंवा पाचव्या तारखेला एकदा न्यायाधीशांसमोर दोघे समोरासमोर. तो अधिकच खंगलेला आणि ती चार घरची धुणीभांडी केलेल्या चरबरीत हाताकडं बघत बसलेली.
सहावी तारीख पडायच्या आत हिच्याकडं सासरहून निरोप येतो, तो आज सकाळी गेला. त्याची माय, पोटुशी बहीण, लहानग्या आणखी दोन बहिणी आणि एक भाऊ रडतायत. ही कोरड्या डोळ्यांची. तेरावा चौदावा घालून ती माहेरी परत आली. आता माहेर पूर्ण कावलेलं. ती निराधार पुन्हा गावातील जाणत्या माणसासमोर उभी. त्याच्या सल्ल्यानं तिनी नवऱ्याच्या खात्यात अर्ज दिला. जाणत्याच्या खटपटीनं तिला अनुकंपा तत्त्वावर खात्यानं सामावून घेतलं.
आठवी झालेली ती शिपाई म्हणून फायली घेऊन या टेबलावरून त्या टेबलावर फिरायला लागली. महिना आठ हजार पगारावर त्या शिपाईण बाईचा तोरा वाढला. भाऊ, आई म्हणत राहिले की, तू माहेरी राहिलीस तरी चालेल. पण आता ती ताठ झाली. एका भाड्याच्या खोलीत स्वतंत्रपणे राहायला लागली. तीन आठवड्यांनी ब्युटी पार्लरमध्ये जायला लागली. कर्जाने घेतलेल्या स्कुटरवरून फिरायला लागली. आठवड्यातून एकदा हॉटेल आणि सिनेमा थिएटर मध्ये जायला लागली.
सरकारी खात्याने तिच्या घटस्फोट अर्जाची दखलदेखील घेतली नाही. तिच्या नवऱ्याची आई, भाऊ, वडील आणि बहिणी दारिद्य्राचे पंख मोजत राहिले. अनुकंपा तत्त्वाने लागलेली ती आता निवृत्त झाली आहे. महिना पन्नास हजार इतकं निवृत्तीवेतन नियमाने आणि नेमाने घेत आहे. तिचं तथाकथित सासर मात्र केविलवाणं जगत आहे.
खूप मोठा आशय असलेली ही कथा एव्हढीच. यावर येणाऱ्या प्रतिक्रिया मात्र विविध पद्धतीच्या आणि विचारसरणीच्या. शहरात राहणाऱ्या सुखवस्तू स्त्रीवादी संघटना सदस्य यांचं म्हणणं आहे की, तिनी छान शौकीन रहाणं, जगण्याचा पूर्ण आस्वाद घेणं यात गैर काय आहे? ती तिच्या कष्टानं पैसे कमावतीय आणि खर्च करतीय. तिचा तो अधिकार तिने मिळवलेला आहे. यात तिला अपराधी वाटायचं काहीच कारण नाही. तिच्या सासरच्या मंडळींनी व्यसनी मुलगा हिच्या माहेरच्या लोकांपासून त्याच व्यसन दडवून नवरदेव म्हणून उभा केला. याबद्दल कुठलीही खंत बाळगली नाही. ही चक्क तिची आणि तिच्या माहेरच्या लोकांची फसवणूक केली. याचा बदला म्हणून किंवा काव्यात्मक न्याय तिनी पदरात पडून घेऊन अनुकंपा तत्त्वावर नोकरी मिळवली. अन्यायाची फिटंफाट झाली.
ग्रामीण भागातील स्त्रियांच्या हक्कांची सतत पायमल्ली सहन करणाऱ्या परंतु मनानी स्त्रीवादी असलेल्या आया बहिणी देखील तिने केलं ते योग्यच केलं असं मानणाऱ्या. कारण त्यांचे दबलेले श्वास या मुलींनी तिच्यापुरते मोकळे केलेले आहेत. जे आपल्याला जमलं नाही ते हिनी करून दाखवलं. ग्रामीण भागातील पुरुषी अहंकार बाळगलेले काही नवरे मात्र हिचं वागणं छचोर आहे असा निर्वाळा देऊन आपल्या भावांच्या व्यसनांना मूक पाठिंबा बहाल करून मोकळे होऊ इच्छिणारे. मनोमनी हिचं वागणं योग्य आहे असं मानणारे पुरुष कट्ट्यावर गप्पा मारताना हिला दोषी ठरवून आपला अहंकार जपत रहाण्यात मश्गुल.
याउलट स्त्रीवादी किंवा पुरुषवादी नसलेल्या काही लोकांचं वेगळं म्हणणं. अनुकंपा तत्त्वावर नोकरी मिळवताना हिला पाठपुरावा करण्यापलीकडे काही कष्ट पडले नाहीत. नोकरीचं स्वरूप पहाता यातही काही कष्ट करावे लागत आहेत असं वाटत नाही. यामुळं कृतज्ञता म्हणून आपल्या प्राप्तीचा काही भाग हिनी सासरी दारिद्य्रात राहणाऱ्या वृद्ध सासूसासऱ्याना द्यायला नको का?
दुसरी गोष्ट या मुलींनी घटस्फोटासाठी अर्ज केला होता आणि तो निर्णय अंतिम टप्प्यात होता. जर हिच्या नवऱ्यानी काही महिने अजून तग धरला असता तर त्यांचा रीतसर काडीमोड झाला असता. तिचा पत्नी म्हणून हक्क संपुष्टात आला असता. यानंतर त्याचं निधन झालं असतं तर अनुकंपा तत्त्वावर त्याची बहीण किंवा भाऊ लागला असता. तिला नोकरी देणाऱ्यांनी असा विचार अजिबात केला नाही किंवा कायद्यानं त्यांना तो करता आला नाही. त्याचा मृत्यू दिनांक आणि त्या दिवशीचं तिचं वैवाहिक स्टेट्स या बाबी तसा विचार अधिकाऱ्यांना करून द्यायला भाग पाडलं असणार. (काल्पनिक)
दीपक पारखी