एकदा काय झाले, शेजारचा सोन्या शाळेतून प्रगतीपुस्तक घेऊन आला, वडिलांनी ते बघितले, त्यावर गुरुजींचा शेरा वाचला मात्र आणि ते मोठ्या आवाजात ओरडले, “अहो, आपल्या चिरंजीवांनी बघा काय दिवे लावले आहेत?’ आत स्वयंपाकघरात काम करणारी त्याची आई, पदराला हात पुसत बाहेर आली, आणि म्हणाली, रागावू नका हो माझ्या बाळाला, शाळेंत दिवा लावला नाही, म्हणून रागावता? पण माझं बाळ आहेच गुणी, तो स्वयंप्रकाशी आहे, कुणी सांगावे? कदाचित दुसरीकडे उजेड पाडेल! मित्रांनो, या ब्रह्मांडामध्ये फक्त सूर्य आणि तारेच स्वयंप्रकाशी आहेत, असे नाही.
निसर्गात खरेच असे स्वयंप्रकाशी सजीव आहेत बरं का!
पावसाळ्यामध्ये तुम्ही काजवे बघितले असणारच. कसे लुकलुकत असतात? तुम्हाला माहिती आहे का, काजवा “कसा’ प्रकाश तयार करतो? काजवा “का’ प्रकाश तयार करतो? काजवा कधी आणि केंव्हा प्रकाशतो? त्याच्यासारखे स्वयंप्रकाशी आणखीन कोणी जीव आहेत का? आपण या प्रश्नांची उत्तरे माहिती करून घेणार आहोत. होय, काजवा स्वतःच प्रकाश निर्माण करतो आणि उजेड पडतो!
एकदा तर अगदी गंमत झाली. आम्ही गेलो होतो कोकणात. रात्री हॉटेलमधील खोलीत आलो आणि दिवसभराच्या श्रमामुळे पटकन गाढ झोपलो. रात्री काही तासांनी जाग आली आणि वर बघतो तो काय? जणू खुल्या नभांगणाखाली झोपलो होतो! वर असंख्य तारे चमचमत होते. (पण ओळखीचे नक्षत्र कोणतेच दिसत नव्हते!) क्षणात सावरलो, नीट बघितले. खोलीची खिडकी उघडी होती आणि आतमध्ये हजारो काजवे आले होत. त्यांचे “प्रणयाराधन’ लुकलुकत चालू होते! जणू त्यांची तीच बेडरूम होती! आणि आम्ही त्यात आगंतुक होतो!
बरं का मित्रानो, काजव्यासारखे स्वयंप्रकाशी जीव सर्वत्र आहेत. अगदी दक्षिण गंगोत्री सोडता इतर सहाही खंडात. आकाशात, जमिनीवर आणि समुद्रात देखील. आकाशात काजवे, जमिनीवर चमचमणाऱ्या आळ्या फिरतात, समुद्रात तर कितीतरी जाती प्रकाशनिर्मिती करतात! काही मासे प्रकाश निर्मिती करतात, जेलीफिश, स्क्विड प्रकाशमान होतात. पिस्तूल श्रिम्प तर सूर्याएव्हढी उष्णता तयार करू शकतो! काही आळ्या दिव्याच्या माळेसारख्या प्रकाशमान असतात. जणू रात्रीची एखादी रेल्वे पुढे जात आहे आणि तिच्या खिडक्या लुकलुक करताहेत! मी न्यूझीलंडमध्ये गेलो होतो.
तिथे रोटोरुवा आणि वायटोमो भागात काही गुहा आहेत. गुहेत तळातून पाणी वाहत असते. आपण त्या पाण्यातील लहानशा कयाक बोटीत बसायचे आणि डोळे घट्ट मिटून अंधारात पुढे जायचे. डोळे उघडून बघितले, अविश्वसनीय दृश्य दिसते. तर छतावर चक्क प्रकाशाच्या माळा लोंबत असतात! आणि हो, चक्क झाडांवर वाढणाऱ्या बुरशी देखील स्वयंप्रकाशी असतात! आकाशात तारे, जमिनीवर काजवे आणि सागरात मोती, एकाच जातीचे असावेत नाही का?
आपण झाडांवर उडणारा काजवा बघू. हा एक संधिपाद प्राणी, फक्त अडीच सेंटीमीटर लांबी. “कोलिऑप्टेरा’ गणाच्या भुंग्याच्या (लॅपिरिडी) कुलात याचा समावेश होतो. जगात त्याच्या तब्बल 2000 जाती आहेत! या गणामध्ये लॅपिरिडी व फेंगोडिडी कुलातील काजवे सर्वात जास्त तर, कॅरॅबिडी, सेरॅबिडी, इलेटॅरिडी, पौसिडी आणि स्टॅफिलिनिडी आदी, या कुलामध्ये देखील स्वयंप्रकाशी जीव आहेत बरं का! त्यांना “फायर फ्लाय’ म्हणत असले तरी तो असतो भुंगा! काही काही जातींमध्ये प्रकाश तीव्र करण्यासाठी भिंगे देखील असतात. त्यांचा प्रकाश ही जगातील सर्वोत्तम कार्यक्षम निर्मिती असते. कारण त्याच्यासाठी वापरलेली उर्जा ही 100 टक्के प्रकाशच तयार करते.
काही काजव्यांना परावर्तक असतात. अंडी, आळी, कोश आणि प्रौढ हे जीवनचक्रातील टप्पे. केवळ पूर्ण वाढलेली आळी आणि उडणारी अवस्था प्रकाशमान होऊ शकते. काही जातीत सर्व अवस्था प्रकाश तयार करतात. अगदी त्यांची अंडी बशीत घेऊन पाण्यात ठेवले आणि त्या बशीला टिचकी मारली. तर त्या अंड्यातून देखील प्रकाशकण चमचमतात! पण प्रत्येक प्रजातीचा प्रकाश वेगळा असतो. त्याचा रंग आणि लुकलुकणे ही त्या प्रजातीची ओळख असते. काजवे नेमके कसे प्रकाश तयार करतात? त्यांच्या शरीरात विलक्षण रसायने तयार करतात, योग्य वेळी त्यांची रासायनिक प्रक्रिया होते. आणि त्यामुळे प्रकाश तयार होतो. या प्रकारच्या प्रकाश उत्पादनास “बायोलिमिनेसेन्स’ म्हणतात. आपण त्याला “जैविक प्रकाश’ किंवा “जीवदिप्ती’ असे म्हणू. काजवा हे जैविक प्रकाश निर्मितीचे सर्वोत्तम उदाहरण आहे. त्याची तरंग लांबी 510 ते 690 नॅनोमीटर इतकी असते. त्यात अतिनील किंवा अवरक्त प्रकाश नसतो.
प्रकाश निर्मितीसाठी महत्वाची काही रसायने जरुरी असतात. सर्वात अधिक लागते ते “एडिनोसाइन ट्रायफॉस्फेट (एटीपी)’ ते ग्लुकोज साखरेपासून तयार होते. त्याच्या जोडीला कॅल्शियमचे रेणू चिकटतात. आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे “ल्युसिफेरेस’. “ल्युसिफेरेस’ हे प्रकाश करणारे विकर (एन्ज़ाइम) आहे. त्यापासून “ल्युसिफेरिन’ तयार होते. जेव्हा प्राणवायू त्यांच्या संपर्कात येतो, तेव्हा ज्वलन होते आणि प्रकाश तयार होतो.