डॉ. मेघश्री दळवी
हेलिअम म्हटले की आपल्याला चटकन आठवतात ते उंचच उंच जाणारे रंगीबेरंगी फुगे. हेलिअम ज्वलनशील नसल्याने सुरक्षित आहे. म्हणूनच केवळ हे फुगे नव्हे तर वातावरणाचा अभ्यास करण्यासाठी सोडलेल्या वेदर बलूनमध्येसुद्धा हेलिअम वापरलेला असतो. त्याशिवाय वैद्यकशास्त्रात एमआरआय उपकरणात द्रवरूप हेलिअमचा उपयोग होतो. असाच द्रवरूप हेलिअम क्रायोजेनिक उपकरणात आणि संशोधनात वापरतात. काही मिलिटरी उपकरणांमध्ये, रॉकेट्समध्ये आणि सौर दुर्बिणींमध्येही तो उपयोगी असतो. समुद्रात खोलवर जाणाऱ्या पाणबुड्यांच्या पाठीवर श्वसनासाठी असलेल्या टाकीत ऑक्सिजनसोबत हेलिअम असतो. एकूणच हेलिअम आपल्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाचे मूलद्रव्य आहे.
मात्र, पृथ्वीच्या वातावरणात हेलिअम अगदी अत्यल्प प्रमाणात आहे आणि तो हलका असल्याने वातावरणातून हळूहळू उडून जात आहे. आपण विविध ठिकाणी जो हेलिअम वापरतो तो नैसर्गिक वायूचे फ्रॅक्शनल डिस्टीलेशन प्रक्रिया करून मिळवलेला असतो. पण नैसर्गिक वायू शेवटी खनिज इंधन आहे, ते आज ना उद्या संपणार. मग आपण हेलिअम मिळवणार कुठून? आणि त्यासाठी शास्त्रज्ञांचे लक्ष आहे चंद्राकडे. तिथल्या धुळीत सुमारे दहा लाख टन हेलिअम मिळू शकेल, असा शास्त्रज्ञांचा कयास आहे. हा हेलिअम तिथेच वापरून रॉकेट इंधन तयार करता येईल असा त्यांना विश्वास आहे. त्याव्यतिरिक्त फ्यूजन प्रक्रिया वापरून अणुऊर्जा निर्मिती हेही हेलिअममुळे चंद्रावर शक्य होईल.
आज आपण फिशन म्हणजे अणूचं विभाजन करून ऊर्जा मिळवतो. तशीच फ्यूजन म्हणजे अणुसंमीलनाने ऊर्जा मिळवता येईल, ती अधिक सुरक्षित समजली जाते. त्यात दोन हलक्या मूलद्रव्यांचा वापर करता येतो आणि हेलिअमसोबत ड्यूटेरियम हे हायड्रोजनचे समस्थानिक या जोडगोळीने ते शक्य होईल. त्यामुळे भविष्यात अशी फ्यूजन ऊर्जा मिळवण्याचे शास्त्रज्ञांचे स्वप्न आज ना उद्या चंद्रावर प्रत्यक्षात येऊ शकते आणि तेही हेलिअममुळे! ही ऊर्जा मिळवण्यासाठी सुरुवातीला भरपूर खर्च येईल. पण मिळालेली ऊर्जा तिथल्या वसाहतीला कित्येक काळ पुरेल. या फायद्याकडे लक्ष ठेवून त्यात गुंतवणूक करायला काही खासगी कंपन्या उत्सुक आहेत.
चंद्रावर जाण्याचे वेध शास्त्रज्ञांना लागले आहेत. त्यामागे हेलिअम हेही एक महत्त्वाचे कारण आहे हे आता तुमच्या लक्षात आले असेल. चंद्र हा हेलिअमचा एक प्रचंड खजिना आहे. तिथे मिळवलेला हेलिअम तिथेच वापरायचा हे धोरण उत्तम आहे. त्याने तिथली वसाहत अनेक प्रकारे स्वयंपूर्ण होऊ शकेल. पण त्यातला काही हेलिअम आवश्यकतेनुसार पृथ्वीवरही आणता येईल. त्याची किंमत आज अव्वाच्या सव्वा वाटली तरी शास्त्रज्ञ-तंत्रज्ञ यावर उपाय नक्कीच काढू शकतील. असे झाले तर पूर्वी कॅलिफोर्निया किंवा कोलोरॅडोमध्ये जी गोल्ड रश होती, सोन्यासाठी सगळे वेडेपिसे झाले होते, तशीच हेलिअम रश बहुधा चंद्रावर होईल!