एक कला आणि गृहशास्त्र अभ्यासक्रम असणारं महिलांसाठीचं कनिष्ठ व वरिष्ठ महाविद्यालय. सेंट्रल हॉलमध्ये विद्यार्थिनी आणि प्राध्यापकांची गुरुपौर्णिमेनिमित्त कार्यक्रमाची लगबग चालू. अर्ध्या पाऊण तासाचा कार्यक्रम उत्साहानं पार पडतो. मुद्दाम निमंत्रित केलेल्या माजी प्राचार्यांचा छोटेखानी सत्कार व भाषणं परंपरेनुसार पार पडतात.
हळूहळू हॉल रिकामा होत असताना काही विद्यार्थिनी रेंगाळत राहतात. प्राध्यापिका सुषमा पाठक यांच्याभोवती गराडा घालतात. मुलींचा उत्साह अजुनी संपलेला नसतो. मुली मॅडमना विनंती करतात की, आपल्या वर्गात मॅडमनी यावं आणि एका वेगळ्या गुरुपूजनासाठी मुलींना उपकृत करावं. मॅडम अर्थातच हो म्हणतात.
मुली आणि मॅडम वर्गात येतात. या वर्गात बाकं नसतात. एका बाजूला एक गादी आणि लोड, तर दुसऱ्या बाजूला एक सतरंजी. कपाटात निरनिराळी वाद्य तर भिंतीवर संगीत क्षेत्रातील महनीय कलावंतांचे फोटो. एका स्टुलावर सरस्वतीची मूर्ती आणि पूजेचं साहित्य. मॅडमच्या हस्ते सरस्वती पूजन होतं. प्रत्येक विद्यार्थिनी प्रथम भक्तिभावानं सरस्वतीला वंदन करतात आणि त्यानंतर त्याच श्रद्धेनं मॅडमचा आशीर्वाद घेतात. सर्वजणी आपापल्या जागेवर बसतात. मॅडम कुठल्यातरी संकोचानं आणि भारावल्या मनानं आपली जागा घेतात. एक मुलगी उठून उभी राहून मॅडमना विनंती करते की आजच्या दिवसाचं औचित्य साधून मॅडमनी आमच्याशी संवाद साधावा.
सुषमा पाठक 1979 सालात जात म्हणतात, मी नुकती संगीत विषय घेऊन याच महाविद्यालयात एमए झाले होते. माननीय डॉक्टर हे. वि. इनामदार सर त्यावेळी प्राचार्य होते. त्यांच्या आग्रहामुळं मी हंगामी अध्यापिका म्हणून या महाविद्यालयात नोकरीला सुरुवात केली. तुम्ही ज्या बैठकीवर आता बसलेल्या आहात तिथं बसणारी मी अचानक मी आत्ता बसलीय त्या बैठकीवर येऊन बसले. त्यावेळी जेव्हढी संकोचले होते तेव्हढीच आत्ताही तुमच्या आपुलकीच्या वागण्यानं संकोचली आहे. आजच्या दिवसाचं औचित्य अधोरेखित करण्यासाठी माझ्या आयुष्यातली अविस्मरणीय घटना सांगते.
शास्त्रीय संगीताचे शिक्षण घेता घेता मी सुगम संगीताचेदेखील पाठ गिरवत होते. यासाठी मला महान गुरु प्रसिद्ध भावगीत गायक माननीय गजानन वाटवे लाभले. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली वीस पंचवीस गाणी माझी बसवून झाली होती. त्यावेळी आई एका भजनाच्या क्लासला जात होती. हा क्लास सुप्रसिद्ध अभंग सम्राट मनोहर उर्फ दादा सबनीस चालवत होते. त्यावेळी काही विशिष्ठ दिवशी ते उदयोन्मुख कलाकारांचे गायन वादनाचे कार्यक्रम क्लासमध्ये आयोजित करत असत. होती. माझं माहेर कलासक्त होतं आणि प्रोत्साहन देणारं होतं. साक्षात वाटव्यांच्याकडं मी शिकत असल्यामुळं माझ्या आईलाच खूप आत्मविश्वास आला होता.त्याभरात तिनी माझ्याबद्दल दादा सबनीसांना सांगून रामनवमीला कार्यक्रम ठरवून टाकला.
हे जेव्हा तिनी मला सांगितलं तेव्हा मी अवाक झाले आणि खूप धास्तावले. माझी उलघाल अण्णांनी (गजानन वाटवे) बरोबर टिपली आणि मला धीर देत म्हणाले की, काळजी करू नकोस. एक तास कार्यक्रम करण्यासाठी दहा गाणी आपण चांगली बसवून घेऊ. आणि दुसरं म्हणजे तुला धीर येण्यासाठी आणि तुझी तयारी अजमावण्याकरिता मी तुला हार्मोनियमची साथ करीन. आता माझा आत्मविश्वास दुणावला आणि मी माझ्यादृष्टीनं उत्तम कार्यक्रम सादर केला. कार्यक्रम संपताच अण्णा निघून गेले आणि मला दादांनी चहापानासाठी घरात बोलावलं.
चहा घेताना माझं त्यांनी खूप कौतुक केलं, विशेषतः त्यांना कुंभारासारखा गुरू नाही रे जगात हे ग. दि. माडगूळकर यांचं गाणं जास्त भावलं. चहापान होताच आम्ही दोघे बैठकीच्या खोलीत आलो तेव्हा अचानक दादा मला म्हणाले की, सुषमा माझ्यासाठी एक गोष्ट करशील? मला ते कुंभारासारखा गाणं शिकवशील? मी दादांच्याकडं बघतच राहिले. दादा, मी आणि तुम्हाला गाणं शिकवू? कसबसं मी असं काहीतरी म्हणेपर्यंत त्यांनी हार्मोनिअम पुढं ओढली.
अवघ्या काही मिनिटात आमची शिकवणी संपली. आपल्या मधाळ आवाजात दादांनी पूर्ण गाणं मला गाऊन दाखवलं. गाणं संपताच ते उठून उभे राहिले आणि मला काही समजायच्या आत माझ्या पायाशी वाकले. मी संकोचानी पाय मागं घेत असताना म्हणाले की, सुषमा हे वंदन माझ्या गुरूला आहे. कृपया माझ्याकडून तुम्हाला काय गुरुदक्षिणा देऊ? मी चपापले. ते पुन्हा खाली बसले. हार्मोनिअम जवळ केली आणि पंढरी निवास हे गाणं गुरुदक्षिणा म्हणून शिकवायला घेतलं. ही दक्षिणा मला मनापासून आवडली. त्या एका अभंगातून त्यांनी मला बरच काही शिकवलं होतं.
गाण्याची सुरुवात कशी करायची, आलाप कसे आणि कुठे घ्यायचे, शब्द कसे फिरवायचे, गाण्यात रंग कसा भरायचा. या एका गाण्यातून मी एकदम शहाणी झाले. मला असं वाटलं की मला नवी दृष्टी मिळाली आहे. माझ्या शिकण्याला एक दिशा मिळाली. मी दादांकडं एकच गाणं शिकले परंतु मी कायम त्यांचा उल्लेख माझे गुरू म्हणून त्या दिवसापासून करायला लागले. सुषमा पाठक मॅडमनी सगळ्या मुलींच्यावरून नजर फिरवली. त्यांचे चोरटे अश्रू पहात स्वतःला स्थीर केलं. गजाननराव वाटवे आणि मनोहर सबनीस यांच्या प्रतिभेचं दर्शन घडविणाऱ्या त्या दोन रचना गायला सुरुवात केली.
– दीपक पारखी