तीस वर्षांच्या अथक प्रयत्नांनंतर अखेर काश्मिरी केशरास जिओग्राफीकल इंडिकेशन टॅग (जीआयटॅग) नुकताच प्राप्त झाला. काश्मिरी केशरच्या नावाने इराण, स्पेन, ग्रीक, अफगाणिस्तान या देशाद्वारे होणाऱ्या नकली विक्रीस प्रतिबंध बसेल. शिवाय केशराचा सुगंध काश्मीरच्या नावाने जगभर दरवळत राहील.
एक ते तीन लाख रुपये किलो असा गगनाला गवसणी घालणारा अस्सल केशरचा दर. जगातील सर्वात महागडा मसाल्याचा पदार्थ. तरीही आंतरराष्ट्रीय बाजारात तो खूप लोकप्रिय अन् सधन वर्गाची पसंती. केशराचे सर्वाधिक उत्पादन इराणमध्ये होते. अझरबैजान, स्पेन, ग्रीक, अफगाणिस्तान येथेही त्याची लागवड होते. मात्र जगभर जो गवगवा झाला तो काश्मिरी केशरचा. त्याला भौगोलिक मानांकन मिळावे म्हणून जम्मू-काश्मीर सरकार तीस वर्षांपासून प्रयत्नशील होते. त्यास नुकतेच यश लाभले.
जिओग्राफीकल इंडिकेशन रजिस्ट्रार कार्यालयाने वरील मान्यतेचे पत्र नुकतेच जारी केले आहे. काश्मिरी केशरसोबत गोरखपूरच्या लाल मातीच्या विविध हस्त निर्मित वस्तूंना (टेराकोटा) तसेच माणिपूरच्या काळ्या तांदळास अन् कोविलपट्टीच्या मिठाईसदेखील असेच “जीआयटॅग’ मिळाले आहे. आता ही उत्पादने त्या त्या भौगोलिक नावाने व गुण वैशिष्ट्यपूर्णपणे ओळखली जातील. तसेच इतर कोणालाही त्या नावाने संबंधित उत्पादन विकता येणार नाही. जागतिक बाजारात याचा मोठा फायदा होईल.
महाबळेश्वरची स्ट्रॉबेरी, जयपूर व बनारसची साडी, नागपूरची संत्री, रत्नागिरीचा हापूस, तिरुपतीचे लाडू, कांगडा पेंटींग, काश्मिरी पश्मीना शाल, छत्तीसगडचे जीराफुल, घोळवडचे चिक्कू, पुरंदरचे अंजीर आदींना या पूर्वी मिळालेले जीआयटॅग सर्वश्रुत आहेत. भारतात पहिले जीआयटॅग हे दार्जिलींग टी (चहापत्ती) ला 2004 मध्ये मिळाले. त्या नंतर याबाबत जागरूकता वाढत गेली व आज अखेर भारतातील विविध उत्पादनांना त्यांच्या भौगोलिक स्थानाद्वारे जागतिक ओळख प्राप्त झाली आहे.
एखाद्या उत्पादनाच्या नेमक्या स्थान महात्म्याबाबत श्रेयाचा वाद होणे स्वाभाविक आहे. रसगुल्ले कोणाचे? यावरून प. बंगाल व ओडिशा मध्ये झालेला वाद आठवत असेलच. बासमती तांदळाचे असेच झाले. पंजाब, हरियाणा, दिल्ली, उत्तराखंड, व हिमाचल प्रदेशने त्याच्या स्वामित्वाबाबत हक्क सांगितला. या सर्वांचे म्हणणे ग्राह्य धरून त्यास जीआयटॅग देण्यात आला. काश्मिरी केशरला आंतरराष्ट्रीय बाजारात सर्वात मोठी स्पर्धा इराणच्या केशराशी आहे. इराण हा केशर उत्पादनात जगात सर्वात अग्रेसर देश. काश्मिरी केशराचे नाव वापरून इराण हा जगभर विक्री करून भरपूर नफा कमवत असे. जीआयटॅगमुळे आता या बनवेगिरीस निश्चितच आळा बसेल.
काश्मिरी केशर म्हणून विकण्यापूर्वी त्याची पोम्पोरच्या प्रयोगशाळेत चाचणी बंधनकारक असेल. त्यास बारकोडिंग केले जाईल. काश्मिरी केशरच्या नावाने जर कोणी अन्य देशातील केशर विकले तर त्या विरुद्ध नुकसान भरपाईची दाद मागता येईल. शिवाय भारत सरकारने 1999 ला या संदर्भात केलेल्या कायद्यानुसार दंडात्मक कारवाई व सहा महिने ते दोन वर्षांपर्यंत तुरुंगवास भोगावा लागेल. वर्ल्ड ट्रेड ऑर्गनायझेशनने स्वीकारलेल्या ट्रेड रिलेटेड इंटलेक्च्युअल प्रॉपर्टी राइट अंतर्गत यास संरक्षण देण्यात आलेले आहे. यामुळे नकली माल विक्रीस चाप बसेल, शिवाय मूळ उत्पादकांना योग्य दर व न्याय मिळेल.
काश्मिरी केशरला सर्वोत्तम गुणवैशिष्ट्ये प्राप्त होण्याची कारणे ही भौगोलिक म्हणावी लागेल. समुद्र सपाटीपासून सुमारे पाच हजार फूट उंचीवरील प्रदेशात त्याची लागवड केली जाते. पुलवामा, किश्तवाड, बडगाम, श्रीनगर येथे त्याची शेती आहे. या उंच व डोंगराळ भागास “करेवा’ म्हणून ओळखले जाते. जागतिक बाजारात काश्मिरी केशरचा प्रतिकिलो दर एक लाखापासून तीन लाख रुपयांपर्यंत आहे. तुलनेने इराणी केशर हे निम्म्या किमतीत विकले जाते. काश्मीरचा ब्रॅंड वापरून दामदुप्पट नफा कमविण्यात इराणसोबत अन्य देश आजवर पुढे होते. आता त्यास लगाम बसेल. काश्मीरमधील अस्थिरता व जागतिक बाजारात पेटंट नसणे, यामुळे काश्मीरची केशर शेती निम्म्याने कमी झाली आहे. केशरचे तीन प्रकार तेथे मिळतात, लच्छा सॅफ्रन, मोंग्रा सॅफ्रन व गुच्छी सॅफ्रन. पैकी मोंग्रा सॅफ्रन सर्वात मौल्यवान समजले जाते.
एक किलो मोंग्रा सॅफ्रनसाठी सुमारे एक लाख साठ हजार फुलातील पराग काढले जातात. एका फुलापासून फार तर दोन सूक्ष्म केशर काडी मिळते. त्याची मशीन शिवाय प्रक्रिया केली जाते. तयार केशर हे पूर्णतः नैसर्गिक असते. गडद रंग, उच्च दर्जा व आकर्षक उत्पादनासह त्याचा दिलखेचक सुगंध मोहवून टाकतो. जगातील कोणत्याही ठिकाणच्या केशरचा स्वाद काश्मिरी केशर पुढे फिका आहे. काश्मिरी केशराचा सुगंध जागतिक स्तरावर दरवळण्यास निश्चितच मदत होईल.
– आरिफ शेख