सध्या रामायण या मालिकेचे फेरप्रसारण सुरू आहे. त्यातील श्रीराम भरत भेटीचा तो प्रसंग पाहिला आणि छोट्या नातीने प्रश्न केला, “”आई त्या भरताने ते काय गं डोक्यावर घेतले. पावलाच्या आकाराचे लाकडाचे?”
“अगं ते ना, त्याला पादुका म्हणतात”. तिला जुजबी माहिती दिली. त्यावर त्या बालबुद्धीचा आणखी एक प्रश्न आला. “”आई पादुका म्हणजे काय गं?” आता सुनबाईसही नेमके काही चटकन सांगता येईना. तिने नातीला आजोबांकडे पाठविले. आजोबांनी त्या बालमनाच्या शंकेचे निरसन करीत तिला सांगितले. हे बघ, पादुका म्हणजे पूर्वी रानावनातून पायी प्रवास करताना काटे टोचू नये, काही लागू नये म्हणून पायात घालायची एक लाकडाची वस्तू. तिचा आकार पावलांसारखा असतो. अंगठ्याच्या मदतीने ते पादत्राण घट्ट धरण्यासाठी तिथे एक खुंटीसारखा भाग असतो. पादुका ह्या प्रामुख्याने देव देवता, ऋषी मुनी वापरीत असल्याने त्यांना त्यांच्या इतकेच पावित्र्य आणि पूजनीयता प्राप्त झालेली आहे. हे बघ, तू श्री दत्तात्रयांच्या पायात, रामदास स्वामींच्या पायात अशा पादुका असल्याचं त्यांच्या चित्रात पाहिले आहेस ना?
हो पाहिलयं आजोबा, म्हणूनच का देवळात समाधी स्थानावर अशा पादुका ह्या त्या देवाच्या, संताच्या, महाराजांच्या फोटो खाली, कुठे समोर अशा ठेवलेल्या असतात. होय ना? आपण त्यांनाच हात लावून नमस्कार करतो. त्यावर फुले वाहतो. बरोबर ना, तिने विचारले. होय, अगदी बरोबर बेटा! आजोबांनी तिला शेरा दिला.
खरंच नाहीतरी पादुका ही आपल्या संस्कृतीतील एक आदरणीय, वंदनीय आणि पूजनीय अशी वस्तू आहे. त्या पादुका म्हणजेच जणू आपल्या उपास्य देवतेचे दर्शन म्हणून शरणांगत भावानी आपण त्यावर डोके ठेवतो.
या अशा पूजनीय पादुका काही ठिकाणी काष्ठाच्या, धातूच्या, कुठे कुठे तर काळ्या पाषाणाच्या किंवा संगमरवरी पादुकाही आपण पाहतोच की. साधू संत, सद्पुरुष, सद्गुरू यांच्या पूजनात या पादुकांना विशेष महत्त्व असते. उपास्य देवतेच्या पाद्य पूजनासाठी अशा पादुकांचा वापर केला जातो. देव देवतांच्या पादुकांची मिरवणूक काढली जाते. त्याची शास्रोक्त प्रतिष्ठापनाही केली जाते. दैवीशक्तीचे संक्रमण हे देवता, सिद्ध साधू ह्यांच्या हातातून, नेत्रातून आणि चरणकमलातून होत असते. म्हणूनच भक्तांनी, शिष्यांनी त्यांच्या पायावर, पादुकांवर डोके टेकवायचे असते.
– अरुण गोखले