डॉ. ऋतु सारस्वत
पुरुषाच्या तुलनेत स्त्री जैविकदृष्ट्या कमकुवत आहे, हे खुद्द स्त्रीनेही खरे मानल्याने पितृसत्ताक पद्धती टिकून राहिली. वास्तविक, मानवी संस्कृतीच्या पहिल्या टप्प्यापासून आजअखेर पिढ्यान्पिढ्या हा मेंदूवर केलेला संस्कार आहे. “हंटर-गॅदरर सोसायटी’सारखी अनेक मिथके तयार करून लैंगिक आधारावर श्रमविभागणी झाली.
स्त्री-पुरुष समानतेविषयी जगभरात चर्चा सुरू असतानाच शास्त्रज्ञांनी दक्षिण अमेरिकेतील इंडिज पर्वतरांगांमधील नऊ हजार वर्षांपूर्वीचे असे ठिकाण शोधून काढले आहे, जिथे महिला शिकाऱ्यांचे दफन केले जात असे. आदिम काळात पुरुष शिकार करीत असत आणि महिला अन्य खाद्यसामग्री गोळा करीत असत या वर्षानुवर्षे बाळगलेल्या समजुतीला या संशोधनामुळे तडा गेला आहे.
“सायन्स ऍडव्हान्सेस’ नियतकालिकात प्रसिद्ध झालेले हे संशोधन पारंपरिक धारणेला आव्हान देणारे आहे. आदिमानवाच्या वेळी अस्तित्वात असलेला समाज “हंटर-गॅदरर सोसायटी’ म्हणून ओळखला जातो. हंटर म्हणजेच शिकारी पुरुषाला मानले जात असे तर गॅदरर म्हणजेच अन्य वस्तू गोळा करणाऱ्या प्रामुख्याने महिला असत असे मानले जाई.
शिकार करण्यासाठी शारीरिक बळाची आवश्यकता असते. ते पुरुषांजवळ असते आणि महिला पुरुषांपेक्षा शारीरिकदृष्ट्या कमकुवत असतात, त्यामुळेच त्यांचे काम कंदमुळे गोळा करण्यापुरतेच मर्यादित होते, असा तर्क या समजुतीमागे दिला जातो.
आता इंडिज पर्वतरांगांमध्ये सापडलेल्या महिला शिकाऱ्यांच्या अवशेषांनी अनेक वर्षांपासून प्रचलित असलेली मते बदलण्यास भाग पाडले आहे. या अभ्यासाच्या आधारावर संशोधकांनी असे म्हटले आहे की, लिंगाधारित श्रमविभागणी आणि पदांशी संबंधित अंतर या बाबींना कोणताही नैसर्गिक आधार नाही. त्यामुळे असा प्रश्न पडतो की, लिंगाधारित श्रमविभागणीची खोल सीमारेषा अखेर कोणी आणि कशाच्या आधारावर आखली? लियोनेन टायगर आणि रॉबिन फॉक्स यांनी “द इम्पीरियल ऍनिमल’ या आपल्या पुस्तकात (1972) जैविक सिद्धांताची व्याख्या केली आहे. त्यांच्या दृष्टीने लैंगिक श्रमविभागणी जैविक असते. चार्लस डार्विनसारख्या शास्त्रज्ञानेही आपले तर्क याच मान्यतेनुसार स्थापित करण्याचा प्रयत्न केला आहे की, स्त्रिया या पुरुषांपेक्षा जैविकदृष्ट्या कमकुवत असतात.
परंतु खरोखर तसे आहे का? गेल्या काही वर्षांमध्ये झालेली संशोधने तर ही धारणा मुळासकट खोडून काढताना दिसतात. 2018 मध्ये युनिव्हर्सिटी ऑफ अलैबाना येथील अभ्यासात असे आढळून आले आहे की, महिलांची शारीरिक क्षमता आणि सहनशीलता पुरुषांपेक्षा अधिक असते. अंटार्क्टिका येथे पोहोचलेल्या महिलांच्या समूहावर करण्यात आलेल्या संशोधनाचे निष्कर्षसुद्धा असेच सांगतात. सहा अमेरिकी महिला सैनिकांनी 62 दिवसांत अंटार्क्टिका प्रवास केला.
या काळात त्यांनी 80 किलो साहित्य सोबत घेऊन कमी तापमान आणि जोरदार वारे वाहात असताना 1,056 मैल ट्रेकिंग केले. आरोग्य चाचणीत असे आढळून आले की, महिलांच्या शरीराने या खडतर प्रवासादरम्यान प्रतिकूल परिस्थितीला जो प्रतिसाद दिला, तो पुरुषांप्रमाणेच होता. ग्लासगो येथे सोसायटी ऑफ एंडोक्रायनॉलॉजिस्टच्या वार्षिक संमेलनात सादर करण्यात आलेल्या या अध्ययनाच्या अहवालात असे म्हटले आहे की, महिलांना योग्य प्रशिक्षण दिले गेले तर त्यांचे शरीर प्रत्येक बाबतीत पुरुषाच्या शरीराइतकेच सक्षम असते.
अर्थात, या ठिकाणी “प्रशिक्षण’ हा शब्द शारीरिक प्रशिक्षण याच अर्थाने वापरला गेला होता; परंतु एक ऐतिहासिक वास्तव नाकारता येणार नाही आणि ते म्हणजे, मानवी संस्कृतीच्या विकासाच्या पहिल्या टप्प्यानंतरच महिलांच्या मस्तिष्काला अशा प्रकारे प्रशिक्षित करण्यात आले, की त्या स्वतःच स्वतःला पुरुषापेक्षा शारीरिकदृष्ट्या कमकुवत मानू लागल्या.
संस्कृतीच्या प्रारंभिक टप्प्यात लैंगिक आधारावर श्रमविभागणी झालेली नव्हती; परंतु जसजशी शेतीची कामे अर्थव्यवस्थेचा भाग बनली आणि जमिनीच्या मालकीचा मुद्दा पुढे आला, तेव्हा पुरुषांनी घराबाहेरील बहुतांश जबाबदाऱ्या आपल्याकडे घेतल्या. एका सामाजिक प्रक्रियेच्या माध्यमातून आलेली लैंगिक आधारावरील ही श्रमविभागणी महिलांच्या विचारांचा भाग बनली. दुसरीकडे, समाजाच्या संस्थात्मक आणि वैचारिक तंत्राच्या माध्यमातून महिलांचे श्रम आणि त्यांची उपयोगिता यांचे योजनाबद्ध रीतीने अवमूल्यन करून पितृसत्ताक व्यवस्था दृढ करण्यात आली.
मानवी समाजात वर्चस्वाची भावना नेहमीच बलिष्ठ राहिली आहे. हे वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी जमीन आणि आर्थिक संपत्ती हीच महत्त्वाची साधने राहिली आहेत. हे वास्तव पुरुषांनी मानवी संस्कृतीच्या जडणघडणीच्या पहिल्याच टप्प्यात ओळखले होते.
त्यामुळेच भांडवलवादी समाजात कामाची विभागणी करताना सामाजिक लिंगभेद योग्य असल्याचे ठसविण्यासाठी स्त्री-पुरुषांचे कार्यक्षेत्र वेगवेगळे; परंतु बरोबर असल्याचा तर्क दिला जाऊ लागला. व्यवहारात स्त्री आणि पुरुषांना नेमून दिलेली कामे असमान असून, त्यातील एका प्रकारच्या कामाचा महिमा गायला गेला तर दुसऱ्या प्रकारच्या कामाला मान्यतासुद्धा दिली गेली नाही. महिलांच्या कार्यक्षेत्रांचे अवमूल्यन केले गेले नाही, असा कोणताही समाज जगात आढळणार नाही.
आर्थिकदृष्ट्या पुरुषावरील अवलंबित्व पूर्वीपासूनच असल्यामुळे पुरुषसत्ताक पद्धतीचा भाग बनून राहणे महिलांना भाग पडले. मुलांची देखभाल आणि घरातील कामकाजाची जबाबदारी यामुळे पूर्णकालीन नियमित रोजगार मिळणे महिलांसाठी अशक्य बनले. त्यामुळे महिलांची श्रमशक्ती अनौपचारिक वा असंघटित क्षेत्रातच रुजून पडली.
महिलांना अर्थव्यवस्थेच्या परिघाबाहेर ठेवणे हा सामाजिक संघटनेचा एक गतिशील आणि दीर्घकालीन पैलू आहे. विकासाची नवनवीन शिखरे गाठलेल्या जगाने आजही सामाजिक रचना अशी काही ठेवली आहे, जिथे महिलांना जैविकदृष्ट्या पुरुषांपेक्षा कमकुवत असल्याची जाणीव सातत्याने करून दिली गेली.
एका संशोधनानुसार, पाच वर्षांच्या बालकामध्ये त्याचे लिंग काय आहे आणि त्या अनुषंगाने त्याच्याकडून कसा व्यवहार अपेक्षित आहे, याची जाणीव विकसित होते. ही व्यवस्था सहजासहजी समाप्त होणार नाही. कारण पुरुष सामाजिक प्रभुत्वाचे सुख त्यागण्यास तयार असणार नाहीत. त्यासाठी कितीही मिथके तयार करावी लागली तरी बेहत्तर; परंतु तो त्याचे सामाजिक स्थान सोडणार नाही.