सध्या होरमुज खाडीक्षेत्रात सुरू असलेल्या टॅंकर वॉरचा झटका इराक व अमेरिकेइतकाच मोठ्या प्रमाणात खनिज तेल आयात करणाऱ्या देशांना देखील बसत आहे. नेमके काय आहे हे प्रकरण आणि याचा जगावर काय वाईट परिणाम होणार याविषयी….
सौदी अरामको कंपनीच्या तेल केंद्रांवर हल्ला झाल्यापासून इराण व सौदी अरेबिया, अमेरिका, युनाइटेड किंगडम यांच्यातील संबंधात तणाव खूप वाढला आहे. कदाचित हा तणाव कमी करण्यासाठी 27 सप्टेंबर रोजी इराणने जुलै महिन्यात नौदलाने पकडलेले स्टेना इम्पीरो नावाचे (स्वीडिश कंपनीच्या मालकीचे) तेलवाहू जहाज सोडून दिले. या जहाजाने सागरी नियम मोडल्याचा आरोप इराणने केला होता. परंतु तज्ज्ञांच्या मते जुलै दरम्यान रॉयल मरीनने इराणचा ऑइल टॅंकर जप्त केल्याच्या कारवाईला प्रतिउत्तर म्हणून इराणने स्टेना इम्पीरो विरोधात कारवाई केली असावी.
होरमुज खाडीक्षेत्र (स्ट्रायाट ऑफ होर्मूझ) व ऐंशीच्या दशकातील टॅंकर वॉर
काही महिन्यांपूर्वी इराणचे प्रमुख नेते अयातुल्लाह अली खुमैनी यांनी पर्शियन खाडीतून जगभरात होणाऱ्या तेल निर्यातीवर ताबा असल्याचा दावा केला. होरमुज खाडीक्षेत्रातून जाणाऱ्या तेल टॅंकरवर होणाऱ्या कारवाया इराण नौदल (रेव्होल्यूशनरी गार्डस) नक्कीच वाढवू शकते. हा जगातील सर्वात महत्त्वाचा समुद्रमार्ग आहे. या अरुंद समुद्रमार्गाच्या उत्तर किनारपट्टीकडे इराण तर दक्षिणेकडे संयुक्त अरब अमिराती, ओमान, कुवैत, सौदी अरेबिया आहे. हा मार्ग मध्यपूर्वेतील (मिडिल ईस्ट) तेल उत्पादक राष्ट्रे व युरोप, उत्तर अमेरिका, आशिया मधील एक महत्त्वाचा दुवा आहे. ह्या कॉरिडॉरचा वापर जगातील सर्वात मोठे क्रूड ऑइल टॅंकर करतात. जगभर होणाऱ्या तेलाच्या निर्यातीपैकी 20 टक्क्यांहून अधिक तेल होरमुज खाडीक्षेत्रातून जाते. निर्बंध लागण्यापूर्वी इराणच्या तेल निर्यातीसाठीही हा मुख्य मार्ग होता जास्क बंदर येथे देशातून निर्यात होणारे कच्चे तेल हाताळण्यासाठी बांधण्यात येणारे टर्मिनल, तसेच गोरेह-जास्क पाइपलाइनचे काम पूर्ण होताच इराणचे टॅंकर होरमुज खाडीक्षेत्राचा वापर करणे बंद करतील. संयुक्त अरब अमिराती व सौदी अरेबिया देखील होरमुज खाडीक्षेत्राचा वापर कमी करण्यासाठी नवीन पाइपलाइन विकसित करत असल्याचे सांगितले जाते.
ऐंशीच्या दशकात पर्शियन खाडीत इराक आणि इराण दरम्यान झालेल्या टॅंकर वॉर मध्ये होरमुज खाडीक्षेत्रात एकूण 240 तेल टॅंकरवर हल्ले झाले होते व त्यातील 55 तेलवाहू जहाज या क्षेत्रात बुडून गेले होते. सध्या देखील या भागात छोटे टॅंकर वॉर सुरू आहेत. जुलै दरम्यान, ब्रिटिश रॉयल मरीनने इराणचा ग्रेस 1 (ऍड्रियन दर्या-1) ऑइल टॅंकर सीरियाच्या मार्गावर असताना जप्त केला. निर्बंध असूनही तेल वाहतूक करत असल्याचा आरोप करण्यात आला. वाद अजून पेटला. या वर्षी मे ते सप्टेंबर या कालावधीत सहा हून अधिक तेलवाहू जहाजांवर इराणसमर्थकांनी हल्ला केल्याचा आरोप अमेरिकेने लावला आहे. यात काही व्हिडिओ देखील पुरावे म्हणून सादर करण्यात आले आहेत. गेल्या तीन महिन्यांत या सागरी क्षेत्रात इराणने पकडलेल्या मालवाहू जहाजांची संख्या तीन पेक्षा जास्त झाली आहे. असे वागून इराण हा देश नौकानयन, सागरी वाहतुकीचे स्वातंत्र्य देणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय कायद्याच्या विरोधात जात आहे.
अमेरिका व इराण या दोन्ही देशांनी एकमेकांची टेहळणी (ड्रोन) विमान पाडल्याचा दावा केला आहे. सध्याच्या परिस्थितीत भडकलेल्या अमेरिकेने इराणवर हल्ला करण्याची तयारी सुरू केल्यास इराण समुद्री खाणी, जहाजविरोधी क्षेपणास्त्र किंवा वेगवान हल्ला करणाऱ्या नौका होरमुज खाडीक्षेत्रात तैनात करून सर्वांची डोकेदुखी वाढवू शकण्याची ताकत ठेवतो. याची जाणीव ठेवून अमेरिकेनेही आपले अब्राहम लिंकन विमानवाहक तसेच इतर युद्धनौका या भागात तैनात केल्या आहेत. इराण आणि इराणपुरस्कृत दहशतवादी संघटनांमुळे पर्शियन आखातामध्ये अस्थिरता असून अमेरिकेच्या हिताला धोका निर्माण झाला आहे, असे अमेरिकेचे म्हणणे आहे. याउलट, अमेरिका लष्करीशक्ती आणि आर्थिक दबावाचा वापर करून सरकार पाडण्याच्या तयारीत असल्याचा इराणचा दावा आहे. अमेरिकेला इराणमध्ये सत्ताबदल आणण्यात रस असल्याचे सांगितले जाते. थोडक्यात, अमेरिका 1953 ची पुनरावृत्ती करण्याच्या प्रयत्नात आहे.
शाब्दिक लढाईचं रूपांतर युद्धात होण्याची शक्यता कमी
खनिज तेलाचे व्यवहार पूर्णपणे थांबविण्याच्या अमेरिकेच्या प्रयत्नांमुळे इराण नाराज होणं स्वाभाविक आहे. परंतु इराणने गेल्या काही वर्षांमध्ये अनेक आतंकवादी संघटना हाताशी घेतल्यामुळे पश्चिम आशियातील स्थिती पुढील काळात अमेरिकेसह इतर देशांनाही हिताची ठरणारी नाही हे नक्कीच. येमेनमधील हौथी बंडखोरांनी सौदी अरामको कंपनीच्या तेल केंद्रांवर झालेल्या हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली. हा आतंकवादी समूह इराण समर्थक. यामुळे वातावरण अजून तापले. इराण सरकारच्या दाव्यांप्रमाणे, येमेनमधील हौथीबंडखोरांनी सौदी अरेबियाने येमेनमध्ये केलेल्या विध्वंसाचा बदला घेतला. चिंताजनक बाब म्हणजे इराणला पाठिंबा देणाऱ्या या सशस्त्र गटांनी सौदी अरामको हल्ल्यात अत्याधुनिक ड्रोन्स व क्षेपणास्त्रांचा वापर केल्याचे दिसून आले. सौदी आणि अमेरिकेच्या सुरक्षा यंत्रणांना चकमा देत त्यांनी हल्ला केला. सुदैवाने, इराणचे अली खुमैनी आणि अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प या दोघांनी नुकतेच परिस्थिती हाताबाहेर नेऊन एकमेकांना युद्धाला उद्युक्त करण्याची इच्छा नसल्याचे मत व्यक्त केले. संयुक्त राष्ट्रांच्या सुरक्षा परिषदेने देखील सर्व मतभेद चर्चेद्वारे, शांततापूर्ण मार्गाने सोडविण्याचे आवाहन केले आहे. अर्थातच, इराण समर्थकांनी तेलावर वेल्डिंगच्या ठिणग्या पाडल्यास परिस्थिती बदलू शकते.
एकंदर, शाब्दिक लढाईचं रूपांतर युद्धात होण्याची शक्यता कमी वाटत आहे. परंतु, वारंवार होणाऱ्या टॅंकर वॉरमुळे जगाच्या तेलपुरवठ्यावर वाईट परिणाम होत आहे. आंतराष्ट्रीय बाजारपेठेतील वाढत्या तेलाच्या भावामुळे भारतासारख्या मोठ्या प्रमाणात खनिज तेल आयात करणाऱ्या देशांना प्रतिबॅरल भावात वाढीव किंमत मोजावी लागत आहे. अशा देशांच्या अर्थकारणावरही याचा परिणाम होत आहे.
– नित्तेंन गोखले