– योगेश मिश्र
सौंदर्य प्रसाधने आणि अशी अन्य उत्पादने बनविणाऱ्या कंपन्या आपल्या उत्पादनांबाबत मोठमोठे दावे करतात. अशा प्रकारचे दावे करणारी उत्पादने ग्राहकांची मोठी दिशाभूल करतात.
करोना काळात सौंदर्य प्रसाधनांच्या व्यवसायाचा मुद्दा अचानक समोर आला. वस्तुतः अमेरिकेत अश्वेत समुदायाच्या आंदोलनामुळे वर्णभेद आणि वंशभेदाच्या विरोधात संपूर्ण जगात आंदोलन छेडण्यात आले. ज्या वस्तूचा, व्यक्तीचा किंवा ब्रॅंडचा संबंध वर्णभेदाशी, वंशभेदाशी दिसून येतो त्या सर्वांवर हल्ले चढविले जात आहेत. अशा स्थितीत अनेक ब्रॅंड्सनी वर्णभेद आणि वंशभेदाच्या बाबतीत तातडीने निरपेक्ष धोरण स्वीकारले आहे. भारतातही त्याचा परिणाम पाहावयास मिळाला. भारतातील तमाम कंपन्यांनी आतापर्यंत त्वचेचा रंग गोरा करणारी उत्पादने बाजारात विकली आहेत. आता अमेरिकेतील घटनाक्रमाचा परिणाम भारतातही दिसून आला आहे.
भारतात गोरेपणा वाढविणाऱ्या क्रीम आणि लोशनची बाजारपेठ 2023 पर्यंत पाच हजार कोटींची असेल, असा अंदाज आहे. भारतीय ग्राहकांमध्ये गोरे होण्याची इच्छा किती तीव्र आहे, हे यावरून स्पष्ट होते. जॉन्सन अँड जॉन्सनने गेल्या महिन्यात अशी घोषणा केली की, गोरेपणाशी संबंधित उत्पादने आता कंपनी विकणार नाही. त्यानंतर हिंदुस्थान लिव्हरनेही घोषणा केली की, कंपनी आपल्या “फेअर अँड लवली’ या उत्पादनाच्या नावातून “फेअर’ हा शब्द वगळेल. कंपनीच्या म्हणण्यानुसार, आता या उत्पादनाचे नाव “फेअर अँड लवली’ऐवजी “ग्लो अँड लवली’ असे करण्यात आले आहे. लॉरियल कंपनीनेही आपल्या उत्पादनांच्या नावांतून “व्हाइट’, “फेअर’, “लाइट’ असे शब्द हटविण्याची घोषणा केली आहे. अर्थात, आंतरराष्ट्रीय टीकेच्या भडिमारामुळे गोरेपणा देणाऱ्या उत्पादनांची नावे बदलली गेली असली, तरी अशा क्रीम, लोशन आणि अन्य वस्तूंचे उत्पादन थांबेल अशी आशा करता येत नाही.
भारतात 90 टक्के लोकांचा वर्ण गव्हाळ असतो; परंतु सामाजिक वातावरणच असे आहे की, आपल्याकडून आपल्याच नैसर्गिक रंगाकडे तुच्छतेच्या नजरेने पाहिले जाते. अशा स्थितीत “ब्रॅंडिंग’ची जादू मोठ्या प्रमाणावर चालते आणि लोक गोरा रंग होण्यासाठी वेगवेगळी उत्पादने विकत घेऊ लागतात. परंतु डॉक्टरांचे स्पष्ट म्हणणे असे आहे की, त्वचेचा रंग उजळ करणाऱ्या उत्पादनांमध्ये घातक रसायने असतात आणि त्यामुळे आरोग्यावर अत्यंत प्रतिकूल परिणाम होतो. हायड्रोक्विनोन, मर्क्युरी, कोर्टिकोस्टेरॉइड असे पदार्थ अत्यंत गंभीर आजारांना जन्म देऊ शकतात. हायड्रोक्विनोनपासून त्वचेवर पुरळ, खाज आणि त्वचेचा रंग खराब होण्यासारखे दुष्परिणाम होऊ शकतात. मर्क्युरीमधील विषारीपणामुळे मज्जासंस्थेला धोका निर्माण होऊ शकतो. गॅस्ट्रो तसेच मूत्रपिंडांचे आजार होऊ शकतात. एवढेच नव्हे तर मेंदूच्या विकासावरही प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो. अशा रसायनयुक्त सौंदर्य उत्पादनांवर युरोपात बंदी आहे. परंतु आशियात तयार होणाऱ्या या उत्पादनांची विक्री धडाक्यात सुरू असते. चीन तर अशा वस्तूंच्या उत्पादनांमध्ये खूपच आघाडीवर आहे.
फिलिपाइन्समध्ये “लिकास पपाया’ नावाचा साबणाचा ब्रॅंड अत्यंत लोकप्रिय आहे. कारण या साबणाचे ब्रॅंडिंग करताना असे सांगितले जाते की, या साबणामुळे त्वचेचा रंग गोरा होतो. तिथे “एस्किनॉल’ नावाचे स्किन व्हाइटनिंग लोशनसुद्धा अतिशय लोकप्रिय आहे. थायलंडमध्ये त्वचेचा रंग गोरा करणाऱ्या उत्पादनांची मोठी बाजारपेठ आहे. स्थानिक पातळीवर तयार होणारी तऱ्हेतऱ्हेची क्रीम आणि लोशन तेथील लोक वापरतात. 2018 मध्ये अमेरिकन सेलिब्रिटी ब्लाक शाइना हिने गोरेपणाच्या क्रीमची जाहिरात करण्यासाठी नायजेरियाचा दौरा केला होता. जपानमध्ये सौंदर्य स्पर्धांमध्ये असा नियम आहे की, प्रतिस्पर्ध्याचा रंग “साफ’ असला पाहिजे. अमेरिकेत 19 व्या शतकात वर्णभेद इतका शिगेला पोहोचला होता की, अश्वेत समुदायातील लोकांना “ब्राउन पेपर बॅग टेस्ट’मधून जावे लागे. या चाचणीत त्वचेच्या रंगाची तुलना ब्राउन पेपर बॅगशी केली जात असे आणि त्यानंतरच संबंधिताला एखाद्या कार्यक्रमात किंवा उपक्रमात सहभागी होण्याची परवानगी दिली जात असे.
एका संशोधनानुसार जगभरात सौंदर्य प्रसाधनांची बाजारपेठ दरवर्षी 4.3 टक्क्यांच्या दराने वाढत आहे. त्यामुळे 2021 च्या अखेरीपर्यंत ती 429.80 अब्ज डॉलरची होईल, असा अंदाज आहे. अमेरिकेची जॉन्सन अँड जॉन्सन ही सौंदर्य प्रसाधने तयार करणारी जगातील आघाडीची कंपनी आहे. 1886 मध्ये स्थापन झालेली ही कंपनी दरवर्षी 81.30 अब्ज डॉलरची कमाई करते. जॉन्सन अँड जॉन्सनच्या आघाडीच्या ब्रॅंड्समध्ये मेन्यूट्रोजिनाचा समावेश आहे. गोरेपणा वाढविण्याचा दावा करणारेच हे उत्पादन आहे. कंपनीने आता हे उत्पादन बंद करण्याची घोषणा केली आहे. जॉन्सन अँड जॉन्सन जगातील अनेक देशांमध्ये आपल्या वेगवेगळ्या कंपन्या चालविते. युनिलिव्हर ही ब्रिटनची कंपनी जगात तिसऱ्या स्थानी असून, 1895 पासून सुरू असलेल्या या कंपनीची वार्षिक कमाई 56.3 अब्ज डॉलर इतकी आहे. या कंपनीचे 400 ब्रॅंड जगभरात विकले जातात. भारतात ही कंपनी “हिंदुस्थान लिव्हर’ नावाने व्यवसाय करते.
आपली त्वचा हा आपल्या शरीराचा अविभाज्य अवयव आहे. त्वचेवर जे काही लावले जाईल ते ती शोषून घेते. त्वचेवर लावलेला पदार्थ, विशेषतः रसायनाचे शोषण केले जाऊन ते रक्तात मिसळते. स्किनकेअर किंवा ब्यूटी प्रॉडक्ट्समध्ये अशी रसायने वापरली जातात, ज्यामुळे थेटपणे संप्रेरकांमध्ये (हार्मोन) दोष, डीएनएमध्ये दोष किंवा कर्करोगासारखे विकारसुद्धा जडू शकतात. सौंदर्य प्रसाधने बनविणाऱ्या कंपन्या आपल्या उत्पादनांमध्ये वापरण्यात येणाऱ्या अनेक रसायनांची नावे गुप्त ठेवतात. त्यामुळे आपण जी उत्पादने वापरत आहोत, त्यात नेमके काय मिसळले गेले आहे हे ग्राहकांना समजतसुद्धा नाही. अनेक उत्पादनांमध्ये फ्रेगरन्स किंवा सुगंधाच्या नावाखाली रसायने मिसळली जातात. काही देशांनी या नुकसानदायक रसायनांच्या विरोधात कारवाईही केली आहे. उदाहरणार्थ, युरोपीय महासंघाने स्किनकेअर आणि सौंदर्य प्रसाधनांमध्ये 1400 पेक्षा जास्त रसायने वापरण्यास बंदी घातली आहे.
एका सर्वेक्षणानुसार बाजारपेठेत उपलब्ध 100 सौंदर्य प्रसाधनांमधील एकात कर्करोगाला आमंत्रण देणारे घटक असतात तर 89 टक्के घटक पदार्थांच्या (इनग्रेडिएन्ट्स) सुरक्षिततेची चाचणीच केली गेलेली नसते. जे ब्रॅंड नैसर्गिक, शुद्ध आणि सेंद्रीय असल्याचा दावा केलेला असतो, अशाही अनेक ब्रॅंड्समध्ये रसायने मिसळलेली असतात. ही क्लृप्ती “ग्रीनवॉशिंग’ म्हणून ओळखली जाते. शॅम्पूमध्ये साधारण 15 रसायने, हेअर स्प्रेमध्ये 11 रसायने, ब्लशरमध्ये 16 रसायने, फाउंडेशनमध्ये 24 रसायने, आय शॅडोमध्ये 26 रसायने, लिपस्टिकमध्ये 33 रसायने, नेलपॉलिशमध्ये 31 रसायने, डिओडोरेन्टमध्ये 15 रसायने, बॉडी लोशनमध्ये 32 रसायने तर परफ्यूममध्ये तब्बल 250 रसायने आढळून येतात. सौंदर्य प्रसाधने आणि अशी अन्य उत्पादने बनविणाऱ्या कंपन्या आपल्या उत्पादनांबाबत मोठमोठे दावे करतात. वय कमी भासविणे, सुरकुत्या कमी करणे, रंग गोरा करणे असे असंख्य दावे केले जातात. लोकांचा त्यावर विश्वासही बसतो.
एका सर्वेक्षणानुसार, सौंदर्य प्रसाधनांच्या जाहिरातींमधील 82 टक्के दावे खोटे असतात. नॅचुरल, ऑरगॅनिक ग्रीन अशा प्रकारचे दावे करणारी उत्पादने ग्राहकांची दिशाभूल करतात.नाइट क्रीम हे नाव महागडे उत्पादन विकण्याची एक क्लृप्ती आहे. त्वचेला दिवस आणि रात्रीतला फरक माहीत नसतो. क्रीमसुद्धा दिवसाची असो वा रात्रीची, त्या एकसारख्याच असतात. वय वाढण्याची प्रक्रिया कमी करणारी एकही वस्तू विज्ञानाला अद्याप सापडलेली नाही.