-माधव विद्वांस
डीझेल इंधनावर धावणाऱ्या इंजिनचे संशोधक जर्मन तंत्रज्ञ रुडॉल्फ डीझेल यांचा आज स्मृतिदिन. त्यांच्या नावरूनच डीझेल इंजिन हे नाव देण्यात आले. त्यांचा जन्म पॅरिसमध्ये 18 मार्च, 1858 रोजी झाला. त्यांचे वडील जर्मनीतील ऑग्सबर्गमधून पॅरिसला आले होते. पॅरिसला आल्यावर त्यांनी चामड्याच्या वस्तूंचे उत्पादन करण्यास सुरुवात केली होती.
वर्ष 1870 मध्ये झालेल्या फ्रेंच-प्रशियन युद्धामुळे इतर अनेक जर्मन लोकांप्रमाणेच, त्यांच्या कुटुंबास तेथून निघून जावे लागले व ते इंग्लंडमध्ये लंडन येथे स्थायिक झाले. त्यांना शिक्षणासाठी वडिलांचे मूळ शहर ऑग्सबर्ग येथे पाठविण्यात आले. तेथे आणि नंतर म्यूनिचमधील टेक्निकल हायस्कूलमध्ये प्रवेश घेतला. दोन वर्षांनंतर, त्यांना म्यूनिचच्या रॉयल बव्हेरियन पॉलिटेक्निककडून गुणवत्ता शिष्यवृत्ती मिळाली. वर्ष 1880 मध्ये उच्चतम श्रेणीत पदवी प्राप्त करून रुडॉल्फ पॅरिसला आले.
पॅरिस येथे त्यांचे म्यूनिचमधील मागर्दर्शक प्राध्यापक कार्ल फॉन लिंडे यांना आधुनिक रेफ्रिजरेशन आणि आइस प्लांटची रचना करण्यासाठी मदत केली. एका वर्षानंतर रुडॉल्फ या संस्थेचे संचालक झाले.
रुडॉल्फ हे जर्मनीतील म्यूनिच येथील तांत्रिक विद्यापीठात शिकत असताना त्यांच्या प्राध्यापकांनी, ऑटो आवर्तनानुसार अंतर्ज्वलन इंजिनाची औष्णिक कार्यक्षमता कमी असून ती वाढविणे आवश्यक आहे, असे आपल्या वर्गातील व्याख्यानात सांगितले. त्यावर रुडॉल्फ यांनी अभ्यास करण्यास सुरुवात केली. वर्ष 1893 साली त्यांनी कॅर्नोट चक्रावर आधारित इंजिन तयार करायला घेतले.
थर्मोडायनॅमिक्सचा सखोल अभ्यास केल्यामुळे, इंजिनाची आखणी व रचना करणे त्यांना सोपे झाले. त्याच वर्षी त्यांनी एका नव्या तर्कशुद्ध इंजिनासंबंधी “सिद्धांत व रचना’ हा शोधनिबंध लिहिला. सुरुवातीस त्यांनी प्रचलित कोळशाचा इंधन म्हणून वापर करून काही सुधारणा करता येईल का, याचे प्रयोग केले; पण त्यात यश येईना, मग खनिज तेल वापरून त्यांनी इंजिनात सुधारणा करण्यास सुरुवात केली. अथक प्रयत्नानंतर त्यांना शेवटी 1897 मध्ये पहिले व्यावहारिक इंजिन बनविण्यात यश आले.
म्यूनिच येथे भरलेल्या प्रदर्शनात त्यांच्या इंजिनाने पुष्कळ कारखानदारांचे लक्ष वेधून घेतले व अशा तऱ्हेने डीझेल यांच्या नावानेच ओळखण्यात येणाऱ्या इंजिनाच्या प्रसारास सुरुवात झाली. त्यांनी त्यावेळी बनविलेले 26 अश्वशक्तीचे इंजिन आकारमानाने मोठे व खूपच जड होते. त्यांनी आपल्या डिझाइनसाठी पेटंट्स जर्मनी, अमेरिका आणि इतर देशांमध्ये मिळविली. त्यानंतर त्यात अनेक सुधारणा होऊन चारचाकी वाहने, बोटी यांच्यासाठी हे इंजिन वापरले जाऊ लागले. त्यानंतर अमेरिकेतील बर्मीस्टर ह्या कंपनीने 1912 मध्ये “सेलांडिया’ नावाची 7 हजार टनांची बोट त्यांनी डीझेल इंजिनवर चालवून दाखविली.
कोपेनहेगन, लंडन, जीनिव्हा व सिंगापूर असा यशस्वी प्रवास त्या बोटीने केला. वर्ष 1913 मध्ये त्यांनी “डीझेल इंजिनाची उत्पत्ती’ या विषयावर दुसरा शोधनिबंध प्रसिद्ध केला. या महान व्यक्तीचा अंत मात्र अतिशय क्लेशकारक होता. 29 सप्टेंबर 1913 रोजी इंग्लंडच्या आरमारी खात्याशी विचारविनियम करण्यासाठी जहाजाने जात असता इंग्लिश खाडीत बुडून ते मृत्यू पावले. ते रात्री केबिनमधून डेकवर आले असता बहुधा ते तोल जाऊन समुद्रात पडले असावेत. त्यांच्या स्मृतीस अभिवादन.