– आरिफ शेख
इस्रायलने इराणच्या दमास्कस येथील दूतावासावर केलेल्या हल्ल्यात 13 जण ठार झाल्यानंतर इराण ईदनंतर बदला घेईल, असा अंदाज होता. तो खरा ठरला.
इराणने इस्रायलवर केलेल्या हल्ल्यानंतर मध्यपूर्वेतील घडामोडीकडे जगाचे लक्ष लागले आहे. 13 एप्रिल रोजी इराणने इस्रायलवर 300 ड्रोन आणि अनेक क्षेपणास्त्र डागली. दमास्कसमधील त्यांच्या वाणिज्य दूतावासावर झालेल्या हवाई हल्ल्याला हे प्रत्युत्तर असल्याचे त्यांनी सांगितले. आता इराणच्या या कृतीमुळे मध्य पूर्वेसह अन्य देशही या युद्धात ओढले जातात, की बहिष्कारास्त्रामुळे माघार घेतली जाते, याकडे जगाचे लक्ष लागले आहे.
इराणने हल्ला केल्यानंतर इस्रायलने 32 देशांना पत्र पाठवून इराणवर बहिष्कार घालून त्याची कोंडी करण्याचा निर्णय घेतला आहे. इस्रायलच्या मित्र राष्ट्रांनी इराणशी संघर्ष वाढवू नये, अशी विनंती इस्रायलला केली आहे. युद्धखोरवृत्तीचे इस्रायली पंतप्रधान बेंजामिन नेत्यानाहू त्यांचे किती ऐकतात, याबाबत साशंकता आहे. 7 ऑक्टोबर रोजी इस्रायलवर हल्ला झाल्यापासून इराण आणि त्याचे मित्र देश मध्यपूर्वेत तणाव वाढविण्याचे काम करत आहेत. इराण हमासला पाठिंबा देतो; पण अलीकडच्या काळात मध्यपूर्वेत कोणताही थेट हस्तक्षेप तो नाकारत आहे. तथापि, इराणवर लेबनॉनच्या आतून इस्रायलवर क्षेपणास्त्रे डागणे, जॉर्डनमधील अमेरिकन लष्करी तळांवर ड्रोन हल्ले करणे आणि लाल समुद्रातील पाश्चात्य देशांच्या जहाजांना लक्ष्य करणे असे उद्योग तो करीत असल्याचे आरोप आहेत.
या हल्ल्यांसाठी इराण समर्थित गटांना जबाबदार धरण्यात आले आहे. हे गट कोणते आहेत आणि त्यांच्याशी इराणचे संबंध कसे आहेत? हे समजून घेतले पाहिजे. मध्यपूर्वेत अनेक सशस्त्र गट आहेत, ज्यांचे संबंध इराणशी आहेत. यामध्ये गाझामधील हमास, लेबनॉनमधील हिजबुल्लाह, येमेनमधील हुथी बंडखोरांचा समावेश आहे. याशिवाय सीरिया, इराक आणि बहरीनमधील अनेक गटांना इराण पाठिंबा देतो. यातील अनेक गटांना पाश्चिमात्य देशांमध्ये ‘दहशतवादी गट’ म्हणून घोषित करण्यात आलेले आहे. मध्यपूर्वेला अमेरिकन आणि इस्रायली धोक्यांपासून सुरक्षित ठेवणे हा या गटांचा उद्देश आहे. इराणला सर्वात मोठा धोका अमेरिकेपासून आहे आणि त्यानंतर इस्रायलचा क्रमांक लागतो. इराण मध्य पूर्वेमध्ये अमेरिकेला ‘प्रॉक्सी’ म्हणून पाहतो.
त्यामुळे इराणने या भागात एक नेटवर्क तयार केले आहे. त्यातून तो आपली शक्ती प्रक्षेपित करतो. इराणने युद्ध लढून 30 वर्षे झाली आहेत आणि अनेकदा आपल्या प्रॉक्सींद्वारे केलेल्या हल्ल्यांमध्ये कोणताही सहभाग त्याने मान्य केलेला नाही. आता इराणने इस्रायलवर केलेल्या हल्ल्यानंतर मध्यपूर्वेतील परिस्थितीवर अमेरिका आणि इराक यांच्यात चर्चा झाली. इराणच्या हल्ल्याला इस्रायल कसा प्रत्युत्तर देईल, नेतान्याहू पुढे काय करणार? या प्रश्नांच्या उत्तरात मध्य पूर्वेतला संघर्ष वाढणार, की थांबणार हे ठरणार आहे.
इस्रायल आणि इराणमधील वाढत्या तणावामुळे आंतरराष्ट्रीय समुदायाची चिंता वाढली आहे. 45 वर्षांपूर्वी इस्लामिक क्रांतीनंतर इराणने दहशतवादी गटांना पाठिंबा दिला आहे. हे गट 1980 पासून इराणच्या राष्ट्रीय सुरक्षा धोरणाचा अविभाज्य भाग आहेत. गाझामध्ये सुरू असलेल्या लष्करी संघर्षादरम्यान इराणच्या सहयोगी गटांनी इस्रायलला लक्ष्य केले आहे. हिजबुल्लाहने लेबनॉनवर रॉकेट डागले असताना, येमेनच्या हुथी बंडखोरांनी लाल समुद्रातील मालवाहू जहाजांना लक्ष्य केले आहे. यातील सर्वात मोठी घटना म्हणजे 28 जानेवारी रोजी अमेरिकन लष्करी तळावर झालेल्या हल्ल्यात तीन अमेरिकन नागरिकांचा मृत्यू झाला होता. याची जबाबदारी ‘इस्लामिक रेझिस्टन्स इन इराक’ या संघटनेने घेतली होती. या हल्ल्यात हात असल्याचा आरोप इराणने नेहमीप्रमाणे फेटाळला होता.
या हल्ल्याला प्रत्युत्तर म्हणून अमेरिकेने इराणच्या ‘कुड्स फोर्स’ आणि इराक आणि सीरियातील त्याच्याशी संबंधित दहशतवाद्यांना लक्ष्य केले. यानंतर अमेरिका आणि ब्रिटनने संयुक्त कारवाईत येमेनच्या हुथी बंडखोरांवर हवाई हल्ले केले. एक एप्रिल रोजी सीरियाची राजधानी दमास्कस येथील इराणच्या वाणिज्य दूतावासावर झालेल्या हल्ल्यात 13 जणांचा मृत्यू झाला. यामध्ये इराणच्या कुड्स फोर्सचा एक वरिष्ठ कमांडर आणि हिजबुल्लाहचा एक सहाय्यक मारला गेला. या हल्ल्यासाठी इराणने इस्रायलला जबाबदार धरले आहे. इस्रायलने वाणिज्य दूतावासावर हल्ला केला असे म्हटलेले नाही; पण ते इस्रायलचेच कृत्य असल्याचे सर्वत्र मानले जात आहे. अलीकडच्या काही महिन्यांत सीरियामध्ये अनेक इराणी कमांडर मारले गेले आहेत.
या सर्व हल्ल्यामागे इस्रायलचा हात असल्याची चर्चा आहे. इराणने 13 एप्रिल रोजी इस्रायलवर डागलेली रॉकेट आणि क्षेपणास्त्र 1 एप्रिल रोजी त्यांच्या वाणिज्य दूतावासावरील हल्ल्याला प्रत्युत्तर असल्याचे म्हटले आहे. इराणची मध्यपूर्वेतील भूमिका आणि अमेरिकेसोबतचे ताणले गेलेले संबंध दोन घटनांमधून समजू शकतात. इराणमध्ये 1979 मध्ये झालेल्या इस्लामिक क्रांतीमुळे ते पाश्चात्य देशांपासून वेगळे झाले. त्या क्रांतीदरम्यान, तेहरानमधील अमेरिकन दूतावासात 52 अमेरिकन मुत्सद्दींना कैद करून ठेवले होते. अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष जिमी कार्टर यांचे लक्ष त्यांच्या सुटकेवर होते. या घटनेबद्दल इराणला शिक्षा होऊन आंतरराष्ट्रीय स्तरावर एकटे पाडावे, अशी भावना अमेरिकेत निर्माण झाली होती. यामुळेच पाश्चात्य देशांनी इराकला पाठिंबा देण्यास सुरुवात केली. इराकवर 1979 ते 2003 पर्यंत सद्दाम हुसेनचे राज्य होते. इराण आणि इराक यांच्यातील युद्ध 1980 ते 1988 पर्यंत चालले.
दोन्ही देशांनी युद्धविरामाला सहमती दिल्याने हे युद्ध संपले; पण दोघांचेही मोठे नुकसान झाले. दोन्ही बाजूंनी सुमारे दहा लाख लोकांनी प्राण गमावले आणि इराणची अर्थव्यवस्था युद्धामुळे उद्ध्वस्त झाली. या युद्धाने इराणला त्यांच्या रणनीतिकारांनी सांगितले, की त्यांना भविष्यातील युद्ध लढण्यासाठी विविध डावपेचांचा अवलंब करावा लागेल. यामध्ये बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रांचा वापर आणि प्रादेशिक अतिरेकी गटांना पाठिंबा देणे यांचा समावेश होता. यानंतर, अमेरिकेने अफगाणिस्तान (2001) आणि इराक (2003) वर केलेल्या आक्रमणामुळे इराणचे आकलन आणखी मजबूत झाले.
लष्करी ताकदीच्या बाबतीत इराण अमेरिकेसमोर अत्यंत कमकुवत आहे. त्यामुळे इराणच्या सत्ताधारी राजवटीने स्वत:चे रक्षण करण्यासाठी अवलंबलेले तथाकथित प्रतिकाराचे धोरण दीर्घकाळासाठी निर्णायक ठरले, असे अनेक तज्ज्ञांचे मत आहे. अमेरिकेला मध्यपूर्वेतून हुसकावून लावण्यासाठी इराण दीर्घकालीन रणनीती आखत आहे. इराणला जागतिक मंचावर स्वत:ला एक शक्तिशाली खेळाडू म्हणून सिद्ध करायचे आहे. आंतरराष्ट्रीय इतिहासात पर्शिया म्हणून ओळखल्या जाणार्या प्राचीन इराणचा गौरवशाली भूतकाळ आहे. बाराशे वर्षांपासून इराणचा पश्चिम आशियावर प्रभाव आहे. इराणचा असा विश्वास आहे, की तो प्रादेशिक आणि जागतिक घडामोडींमध्ये महत्त्वाच्या भूमिकेला पात्र आहे. इराण स्वतःला एक महान राज्य आणि शक्ती म्हणून पाहतो, जो पर्शियन कला आणि साहित्याच्या समृद्ध वारशावर आधारित आहे. इराणचे आपल्या मित्र राष्ट्रांवर फारसे नियंत्रण नाही.
इराण येमेनमधील हुथी बंडखोरांचा वापर करत असतो; परंतु हुथी बंडखोर इराणच्या सर्व आदेशांचे पालन करत नाहीत. त्यांचा स्वतःचा अजेंडा आहे आणि त्यांना स्वतःला एक प्रादेशिक शक्ती म्हणून पाहायचे आहे. त्यांना इराणचे केवळ ‘प्रॉक्सी’ बनायचे नाही. इराणच्या सामर्थ्याचा अनेकदा अतिरेक केला जातो. इराण हा संपूर्ण प्रदेशातील वर्चस्वाच्या लढ्याचा खरा सूत्रधार आहे, तो राजकीय बुद्धिबळाचा पट चालवत आहे, असे सांगितले जात असले, तरी वस्तुस्थिती तशी नाही. इराण आणि त्याचे मित्र देश त्यांचे कोणतेही विशिष्ट उद्दिष्ट पूर्ण करू शकलेले नाहीत. इराणचा इस्रायलवर हल्ला करण्याचा निर्णय हा त्याच्या वृत्तीतील एक मोठा बदल आहे. इस्रायल आणि इराणमध्ये सुरू असलेले ‘प्रॉक्सी वॉर’ आता उघडपणे समोर आले आहे. इराणने इस्रायलविरुद्ध बदला घेण्यासाठी अत्यंत विचारपूर्वक पावले उचलली आहेत. त्याने हल्ल्यासाठी ‘स्लो-स्पीड’ ड्रोन निवडले. जेणेकरून इस्रायल आणि अमेरिकेला तयारीसाठी वेळ मिळू शकेल.
इराणचे वृद्ध सर्वोच्च नेते आयातुल्ला अली खोमेनी यांना या कारवाईसाठी हिरवा सिग्नल द्यावा लागला. जेणेकरून ‘रिव्होल्युशनरी गार्ड्स’च्या कमांडर्सना धीर देता येईल. इराणच्या परराष्ट्र धोरणात रिव्होल्युशनरी गार्ड्सचा मोठा वाटा आहे. इराणला हे चांगले ज्ञात आहे, की इस्रायल आणि अमेरिकन लष्करी सामर्थ्याशी मोठे युद्ध त्याच्यासाठी धोकादायक ठरू शकते. युद्धात टिकून राहणे हे खोमेनी यांच्या वारशासाठी महत्त्वाचे आहे. इराण इस्रायलच्या विरोधात कोणतीही पावले उचलत असला तरी त्यांचा उद्देश संपूर्ण युद्ध टाळणे हा आहे. इराणने इस्रायलवर केलेल्या क्षेपणास्त्र हल्ल्यानंतर युद्ध भडकण्याची भीती पूर्णपणे फेटाळून लावता येणार नाही, असे इराणचे व्यवहारतज्ज्ञ अली वाएझ म्हणतात. दोन्ही देश अजूनही तुरळकपणे परस्परांवर हल्ले करत राहू शकतात; पण त्याचे युद्धात रूपांतर होण्याची शक्यता आहे आणि अमेरिकाही त्यात अडकण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.