– आरिफ शेख
सीरियाची राजधानी दमास्कस येथील इराणी वाणिज्य दूतावासावर इस्रायलने हल्ला केल्याने इराणपुढे अनेक आव्हाने उभी राहिली आहेत. एकीकडे इराणला या हल्ल्याला प्रत्युत्तर द्यायचे आहे, तर दुसरीकडे मध्यपूर्वेत युद्ध सुरू होईल असे काहीही करायचे नाही.
इराण प्रत्युत्तर देण्याच्या तयारीत असल्याचे इस्रायल आणि अमेरिकन अधिकार्यांचे मत आहे. देशाच्या गुप्तचर अधिकार्यांच्या हवाल्याने अमेरिकेच्या सीबीएस न्यूज चॅनलने वृत्त दिले आहे, की इराण ड्रोन आणि क्रूझ क्षेपणास्त्रांच्या मदतीने हल्ल्याची योजना आखत आहे. मात्र, इराण हा हल्ला केव्हा आणि कुठे करेल याची खात्री अमेरिकन अधिकार्यांना नाही. हा हल्ला आता आणि रमजानच्या शेवटच्या आठवड्यात कधीही आणि कुठेही होऊ शकतो. इराणच्या हद्दीतून ड्रोन आणि क्षेपणास्त्र हल्ले केले जातील की इराक आणि सीरियाचा त्यासाठी वापर केला जाईल याबाबत अमेरिकन गुप्तचर यंत्रणाही फारसे काही सांगू शकत नाही. दरम्यान, इराणने हल्ला केल्यास त्याला प्रत्युत्तर दिले जाईल, असेही इस्रायलने म्हटले आहे. असे झाल्यास मध्यपूर्वेत आणखी एक युद्ध सुरू होईल.
सीरियाची राजधानी दमास्कसमधील इराणच्या वाणिज्य दूतावासावर इस्रायलने केलेल्या कथित हल्ल्यात रिव्होल्युशनरी गार्डसचे सात जण ठार झाले. इस्रायलवर हल्ला केल्यास युद्ध इराणच्या दारात पोहोचेल. दुसरीकडे इस्रायलच्या कथित हल्ल्यांना प्रत्युत्तर देण्यात इराण अपयशी ठरला, तर त्याच्या लष्करी क्षमतेवरही प्रश्नचिन्ह निर्माण होईल. भविष्यात याचा परिणाम असा होईल की इस्रायल इराणला कमकुवत समजेल आणि त्याच्यावर दबाव आणण्याचे काम करेल. इराणसमोरील आव्हान हे आहे, की तो स्वत:ला कमकुवत दाखवू इच्छित नाही. कोणत्याही हल्ल्याला प्रत्युत्तर देण्याची क्षमता त्याच्यात आहे हे त्याला सिद्ध करावे लागेल; पण अडचण अशी आहे, की मध्यपूर्वेत मोठे युद्ध सुरू केल्याशिवाय इराण इस्रायलला प्रत्युत्तर कसे देऊ शकेल? दुसरा प्रश्न असा आहे, की इराणकडे इस्रायलवर हल्ला करण्याची लष्करी, राजकीय आणि आर्थिक क्षमता आहे का? इराणमध्ये इस्रायलशी संघर्ष करण्याची क्षमता नाही;
परंतु इराणला प्रत्युत्तर द्यावे लागेल. कारण, हा त्याच्या प्रतिष्ठेचा विषय आहे. देशातील जनतेला किमान तसे दाखवावे तरी लागेल. आपल्या मित्र राष्ट्रांसोबत विश्वासार्हता टिकविण्यासाठी हे पाऊल उचलावे लागणार आहे. इराण इस्रायलवर किती नाराज आहे याने काही फरक पडत नाही. इराण इस्रायलच्या विरोधात कोणतीही तीव्र प्रतिक्रिया देईल अशी शक्यता फारच कमी आहे. सध्या इराणचे प्राधान्य अणुबॉम्ब बनविणे हे आहे. काही बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे डागण्यापेक्षा आणि शंभर इस्रायलींना मारण्यापेक्षा अणुबॉम्ब निर्मितीत यश मिळवणे अधिक महत्त्वाचे आहे. याद्वारे इराण केवळ इस्रायलवरच नव्हे, तर भविष्यात अमेरिकेचे आक्रमणही रोखू शकेल.
सीरियाच्या वाणिज्य दूतावासावरील हल्ल्यानंतर इराणने प्रत्युत्तर कसे द्यायचे ते आम्ही ठरवू, असा इशारा दिला आहे. गाझामध्ये युद्ध सुरू झाल्यापासून, इराण-समर्थीत अनेक गटांनी सीरिया, इराक, लेबनॉन आणि येमेनमधील इस्रायली हितसंबंधांवर हल्ले केले आहेत. तथापि, त्यांचे कार्य मर्यादित आहेत. या गटांना इस्रायलशी थेट युद्ध करायचे नाही. हिजबुल्ला हा जगातील सर्वात संघटित सशस्त्र गट आहे. ते कोणत्याही देशाचे सैन्य नसले, तरी त्यांच्याकडे वीस ते पन्नास हजार लढवय्ये आहेत. त्यापैकी बहुतेक प्रशिक्षित आहेत. सीरियाच्या युद्धात भाग घेऊन त्यांनी रणांगणात लढण्याचा अनुभव घेतला आहे. इराण समर्थीत हिज्बुलाकडे सुमारे 1 लाख 30 हजार रॉकेट आणि क्षेपणास्त्रे असल्याचे मानले जाते. असे असले तरी, इराणच्या वतीने हिजबुल्लाह यापुढे इस्रायलशी थेट युद्धात सहभागी होणार नाही, असे विश्लेषकांचे मत आहे.
हिज्बुलाला इस्रायलच्या फंदात पडायचे नाही, कारण इस्रायलचे पंतप्रधान बेंजामिन नेतान्याहू युद्धाचा विस्तार करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करत आहेत हे त्यांना चांगलेच ठाऊक आहे. हे युद्ध किती काळ चालते, यावर नेतान्याहू यांचे राजकीय भवितव्यही अवलंबून आहे. काही वर्षांपूर्वी इराकमध्ये इराणचा सर्वोच्च कमांडर कासिम सुलेमानी यांच्या हत्येनंतर इराणने कठोर बदला घेण्याची व कारवाईची धमकी दिली होती. मात्र, प्रत्यक्षात तसे काही झाले नाही. सुलेमानीच्या हत्येला प्रत्युत्तर म्हणून इराणने इराकमधील अमेरिकन लष्करी तळांवर बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र हल्ले केले; परंतु त्या हल्ल्यांमध्ये एकही अमेरिकन सैनिक मारला गेला नाही. हल्ल्यापूर्वी अमेरिकन लष्कराला क्षेपणास्त्रांबाबत इशारा देण्यात आला होता.
इराणमधील दोन शक्तींमध्ये इस्रायलला प्रत्युत्तर देण्याबाबत मतभेद आहेत. एका बाजूने इराणला अणुशक्ती बनवून इस्रायलची प्रगती थांबवायची आहे, तर दुसर्या बाजूने थेट इस्रायलवर हल्ला करून प्रत्युत्तर द्यायचे आहे. या परिस्थितीत संयमितपणे अणुऊर्जेने सज्ज राहणे याला इराणचे प्राधान्य असू शकते. मध्यपूर्वेत कोणतेही मोठे युद्ध सुरू व्हावे, अशी इराणची इच्छा नाही. इराणकडे दोन पर्याय आहेत. एक म्हणजे ते अमेरिकन सैनिक आणि त्यांच्याशी संबंधित आस्थापनांवर हल्ले करणार्या सशस्त्र गटांना समर्थन देणे आणि दुसरा म्हणजे इराणने आपला अण्वस्त्र कार्यक्रम पुढे रेटणे. अमेरिका आणि त्यांचे मित्र देश इराणचा अणुकार्यक्रम थांबवू इच्छित आहेत. अमेरिकन अधिकारी इराणवर बारीक लक्ष ठेवून आहेत. याशिवाय इराक आणि सीरियामध्ये तैनात असलेल्या आपल्या सैनिकांवर इराण समर्थीत गटांकडून होणार्या संभाव्य हल्ल्यांवरही अमेरिका लक्ष ठेवून आहे. मात्र, सीरिया आणि इराकमध्ये अमेरिकन सैनिकांवर इराण समर्थीत गटांनी केलेल्या हल्ल्यांबाबत अमेरिकेच्या गुप्तचर विभागाकडून अद्याप कोणतीही माहिती समोर आलेली नाही. अमेरिकेने इराणला अमेरिकन प्रतिष्ठानांवर हल्ले न करण्यास बजावले आहे.
एकीकडे इराणची इच्छा आहे, की भविष्यात इस्रायलने आपल्यावर हल्ला करण्याची हिंमत करू नये, तर दुसरीकडे मध्यपूर्वेत नवे युद्ध सुरू करू नये असेही इराणला वाटते. जर इराणने या प्रकरणी प्रतिसाद दिला नाही, तर इराण हा फक्त ‘कागदी वाघ’ आहे आणि त्याच्यात प्रत्युत्तर देण्याची हिंमत नाही, असा संदेश जाईल. या परिस्थितीत इराण परदेशातील इस्रायली दूतावास आणि विविध ज्यू प्रतिष्ठानांवर हल्ला करू शकतो, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. ‘अमेरिकन रिसर्च ऑर्गनायझेशन काउन्सिल ऑन फॉरेन रिलेशन्स’चे मध्य पूर्वेतीस तज्ज्ञ इलियट अब्राम्स यांच्या म्हणण्यानुसार, इराणला इस्रायलशी पूर्ण युद्ध नको आहे; मात्र तो इस्रायलच्या हितसंबंधांशी संबंधित वेगवेगळ्या ठिकाणांवर हल्ला करू शकतो. इराण आपल्या आण्विक कार्यक्रमाला गती देऊन प्रत्युत्तर देऊ शकतो. तज्ज्ञांचा असा विश्वास आहे की युरेनियम अधिक समृद्ध करून, ते अणुबॉम्ब बनविण्यासाठी त्याचा वापर करू शकतो किंवा ते प्रत्यक्षात आण्विक शस्त्र पुन्हा डिझाइन करण्यास सुरुवात करू शकतो; परंतु अनेक निरीक्षकांचे असे मत आहे, की हे पाऊल इराणवर उलटू शकते.
जर इराणने असे केले तर ते अमेरिका आणि इस्रायलला हल्ला करण्याचे आमंत्रण देण्यासारखे होईल. इराणसोबतच्या वाढत्या तणावाच्या पार्श्वभूमीवर इस्रायलमध्ये जीपीएस ब्लॉक करण्यात आले आहे, जेणेकरून क्षेपणास्त्र किंवा ड्रोन हल्ले निष्प्रभ करता येतील.
इराणच्या दूतावासावर झालेल्या हल्ल्यामागे इस्रायलचा हात असल्याचे मानले जात आहे. ‘इस्रायल डिफेन्स फोर्सेस’ लढाऊ युनिटमध्ये सेवा करणार्या सर्व सैनिकांच्या सर्व रजा रद्द करत आहेत. सीरियातील इराणच्या दूतावासावर हल्ल्यानंतर हिज्बुला आणि इस्रायल यांच्यात गोळीबार वाढला आहे. इस्रायली प्रसारमाध्यमांमध्ये असे वृत्त आहे, की इराणच्या संभाव्य हल्ल्यांमुळे इस्रायलने काही दूतावासांना अलर्टवर ठेवले आहे किंवा ते रिकामे केले आहेत. दमास्कसमधील इराणच्या वाणिज्य दूतावासाला लक्ष्य केल्याबद्दल इस्रायलने कोणतेही भाष्य केलेले नाही; परंतु इराणचे सर्वोच्च धार्मिक नेते अयातुल्ला अली खोमेनी यांनी यासाठी इस्रायलला जबाबदार धरले आहे. इराणचे अध्यक्ष इब्राहिम रायसी यांनीदेखील या हल्ल्याला प्रत्युत्तर दिले जाईल, असा इशारा दिला आहे.
या हल्ल्यात मारल्या गेलेल्या 13 जणांमध्ये इराणच्या रिव्होल्युशनरी गार्डस्चे 7 अधिकारी होते, त्यात वरिष्ठ जनरल मोहम्मद रझा झहेदी आणि त्यांचे उपनियुक्त यांचा समावेश आहे. दोन देशांमधील हत्यांच्या प्रदीर्घ इतिहासात प्रथमच इस्रायलने सैन्य दलातील इतक्या मोठ्या उच्च अधिकार्यांची हत्या केली आहे. त्याचे काय, किती आणि कधी पडसाद उमटतात, याकडे जगाचे लक्ष लागले आहे.