कीस बाई कीस दोडका कीस
दोडक्याची फोड लागते गोड
आणिक तोड बाई आणिक तोड
कीस बाई कीस दोडका कीस
माझ्यान दोडका किसवना
दादाला बायको शोभना
कीस बाई कीस दोडका कीस
मंगळागौर जागवताना अशा प्रकारची गाणी म्हणतात. खेळीमेळीच्या वातावरणात म्हणलेली ही गाणी दु:ख विसरायला लावतात. म्हणतात ना, दु:ख वाटलं तर कमी होतं आणि सुख वाटलं तर ते वाढतं. पूजा करताना वाहिलेली जाई, जुई, शेवंती, मोगरा, नागचाफा, गुलाब, जास्वंद या फुलांमुळे मन प्रसन्न होते. आघाडा, तुळस, कण्हेर, रूई, डाळींब, अशोक यामुळे निसर्गाशी जवळीक साधली जाते.
श्रावण ऊन पावसाचा खेळ. आकाशात कूवचित दिसणारं इंद्रधनुष्य तर हिरवागार शालू घालून सजलेली सृष्टी नववधूप्रमाणे भासते. यात हे मंगळागौरीचं आगमन. मंगळागौर ही सौभाग्यदेवता मानली जाते. श्रावणातील मंगळवारी मंगळागौरची पूजा करण्यात येते. नवविवाहित तरुणी सलग पाच वर्षे मंगळागौर बसवते. पतीच्या संरक्षणासाठी हे व्रत ठेवले जाते. यानिमित्ताने महिला एकत्रित येऊन मंगळागौरचे खेळ खेळतात. या खेळात स्वयंपाकघरातील वस्तूंचा वापर कल्पकतेने केला जातो. तर ज्योतिषशास्त्रीय दृष्टीने विवाह जुळवताना प्रामुख्याने बघितला जाणारा मंगळ ग्रहाचा दिवस. निवासस्थान म्हणजे स्वयंपाकघर अग्नी प्रज्वलित होणारी जागा म्हणून कदाचित मंगळागौरीच्या खेळात गाण्यात स्वयंपाकघरातील वस्तूंचा वापर झाला असेल का, असे उगाच मनात आले.
मंगळयान स्वारी करून मंगळचे स्थान आपण राखले. बुध ग्रहालाही या निमित्ताने महत्त्व मिळाले. चंद्र तर आपल्याला आपल्या मामासारखाच वाटतो म्हणून चांदोमामा झाला. भारतीय मानसिकतेत मंगळ आणि शनी या दोघांविषयी थोडे मत वेगळे. गुरू हा गुरूच असल्यामुळे तो आदरस्थानीच त्याची कृपा लागतेच. शुक्र ही विवाहासाठी योग्यच जो राजसी भोजनाने मंगळागौरीची मजा वाढवतो, पुरणपोळीसारखे पदार्थ आवर्जून लागतात. लालसर डोळ्यांनी आपल्याकडे पाहणाऱ्या मंगळाचा संबंध अमंगळाशीच लावला जातो आणि कडी नजर शनीची अशा सर्वसमावेशक ग्रहांनी युक्त असा हा समारंभ मंगळागौरीचा. जणू काही आकाशातही हे मंगळागौरीचा फेर धरत तिला जागवत असतात, असा मी काढलेला अर्थ माझ्या पुरता. असे ही म्हणता येईलच की, भावना तीच संस्कार तेच.
मंगळागौरीची पूजा म्हणजे उमा-शंकराची पूजा. पतीपत्नीमधील अत्यंतिक प्रेम व निष्ठेचा आदर्श म्हणून या दांपत्याकडे पाहिले जाते. त्यांची कृपादृष्टी संपादन करण्यासाठी किंवा आदर्शाचे स्मरण करण्याच्या हेतूने ही पूजा करतात. लग्न झाल्यावर पहिली पाच वर्षे श्रावण महिन्यातील प्रत्येक मंगळवारी स्त्रिया मंगळागौरीची पूजा करतात. आता पाचच वर्षे का असतील असा विचार आला. मंगळ ग्रह बाल वय चार वर्षे दर्शवतो. त्याचं पत्नी पती स्थान कुंडलीत सप्तमस्थान जे बाधस्थान मानले आहे. या स्थानातील मंगळ वैवाहिक सुखात अडथळे निर्माण करतो. मंगळ हा संरक्षण करणारा ग्रह. यात पतीचे संरक्षण आता पत्नीचे ही म्हणूयात बघणे हा उद्देश, हा मी काढलेला निष्कर्ष (कुठलाही संदर्भ नाही).
निसर्गाने हिरवाईचा रंग ल्यालेला यात नवीन सुगंधित फुले जाई, जुई, शेवंती, मोगरा, नागचाफा, गुलाब, जास्वंद या फुलांमुळे मन प्रसन्न होते. आघाडा, तुळस, कण्हेर, रूई, डाळींब, अशोक यामुळे निसर्गाशी जवळीक साधली जाते. तसेच सर्व प्रकारच्या औषधी झाडांची नव्या विवाहितेस ओळख व्हावी हा उद्देश असेल. हिरवा रंग बुधप्रधान समृद्धी संपन्नतेचा प्रतीक व प्रत्येक वनस्पती वर नवग्रहांचा असणारा अमंल त्यामुळे नकळत ही कृपाही लाभावी, असाही उद्देश असावा. आपल्या आयुष्यात संपन्नता यावी यासाठी प्रार्थना हा उद्देश असा अर्थ घेतला तर, हे माझे मत. कुठलीच गोष्ट विनाकारण नसतेच मुळी प्रत्येकचा सहसंबध कार्यकारण भाव एकमेकांशी निगडित असतोच. निमित्त परंपरा सण उत्सवांचे.
आता संदर्भ बदलले असले तरी यामागचा उद्देश तोच आनंद मिळणे, एकत्र येणे. कारण पूर्वीच्या काळी फार कमी वयात लग्न होत असत. त्यामुळे या कमी वयाच्या मुलींना अशा व्रताच्या निमित्ताने एकत्र बोलावून त्यांच्या अडचणी समजून त्या दूर करण्याचा हेतू असे. त्याचबरोबर आपल्या पतीबद्दल, कुटुंबाबद्दल पूज्यभाव जागृत व्हावेत हादेखील उद्देश असे. यासाठी रात्रभर जागरण ठेवून दुसऱ्या दिवशी उत्तरपूजा करून जेवून मुली आपल्या घरी जात असत. आता ते शक्य नसले तरीही या परंपरा आजही आपण पाळतो. आपले संस्कार आपल्याला आपल्या संस्कृतीपासून दूर करू शकत नाहीत आपल्यातील जाणिवा.
मांगल्य, पावित्र्य आणि सात्विकता यांचा त्रिवेणी संगम मंगळागौरीत बघायला मिळतो. श्रावण महिन्यात दिसणारे सृष्टीचे हिरवे रूप अशीच आपल्याही आयुष्यात संपन्नता घेऊन यावी हाच उद्देश. धार्मिक अधिष्ठान तर आहेच. यानिमित्ताने मनातल्या शब्दांनी फेर धरत मंगळागौर साजरी करण्याचा असाही योग आज आला, नकळत शब्दांची मंगळागौर!
– मधुरा धायगुडे