श्रावण महिना हा भगवान शंकर यांचा आवडता महिना म्हणून ओळखला जातो आणि या महिन्यात भगवान शंकराची पूजा करणे शुभ असते. हा महिना हिंदू दिनदर्शिकेनुसार वर्षाचा पाचवा महिना आहे. श्रावण महिन्याचा सोमवार उपवासाला हिंदू धर्मात खूप महत्त्व आहे. या महिन्यात भगवान शंकराला रुद्राभिषेक करून बेलपत्र वाहून पूजा केली जाते. यासह भगवान शिव भक्तावर कृपेचा वर्षाव करतात.
हिंदू पंचांगाचा प्रारंभ चैत्र मासापासून होतो. चैत्र मासापासून पाचवा महिना हा श्रावण मास असतो. ज्योतिष शास्त्रानुसार या महिन्यातील पौर्णिमेपासून आकाशात श्रवण नक्षत्राचे योग तयार होत असते. त्यामुळे श्रवण नक्षत्राच्या नावावरून या महिन्याचे नाव “श्रावण’ असे ठेवण्यात आले तसेच हा महिना चातुर्मासातील चार महिन्यांपैकी अतिशय शुभ असा महिना मानला गेला आहे. धार्मिक दृष्टीने चातुर्मासाचे खूप महत्त्व आहे. चातुर्मासात येणाऱ्या चार महिन्यांत श्रावण, भाद्रपद, अश्विन, कार्तिक या महिन्यांमध्ये संत महात्म्यापासून ते साधारण व्यक्तीपर्यंत सगळेच धार्मिक आणि अध्यात्मिक कार्यक्रमात व्यस्त झालेले आपल्याला दिसतात.
या काळात हिंदू धर्मात अनेक उत्सव सण साजरे केले जातात. या सर्वांची श्रावण महिन्यापासूनच सुरुवात होते. आषाढ महिना संपला की सगळ्यांना श्रावण महिन्याचे वेध लागतात. महाराष्ट्रामध्ये श्रावण महिन्याचे महत्त्व खूप आहे. श्रावण महिना म्हटला की घरातील स्त्रिया व मुलींची खूप धावपळ असते. एक एक सण चालू होतात. श्रावण हा महिना श्रावणाचा महिना आहे. या महिन्यात देवाच्या कहाण्यांचे तसेच विविध पोथ्यांचे वाचन करतात. या महिन्यात निरनिराळ्या पुस्तकांचे वाचन करून श्रावण महिन्यातील कथांची माहिती मिळवली जाते. श्रावण महिन्यात रविवारी सूर्यनारायणाची पूजा, नागपंचमी, श्रावणी सोमवार, मंगळागौर,
शनिवारी अश्वथ मारुती पूजन केले जाते. नारळी पौर्णिमा, रक्षाबंधन, श्रीकृष्ण जन्म हे दिवस महत्त्वाचे आहे. श्रावण महिन्यातील नागपंचमी हा दिवस स्त्रियांसाठी मोठा सण आहे. तसेच महाराष्ट्रात नागपंचमी सण आनंदाने साजरा करतात. या दिवशी स्त्रिया नागाची पूजा करतात. पूर्वीच्या काळी स्त्रिया वारूळाजवळ जाऊन पूजा करायच्या; पण आता कालांतराने व शहरीकारणामुळे वारूळं राहिली नाहीत म्हणून आता नागाची मूर्ती तयार करून किंवा भिंतीवर नागाचा फोटो लावून पूजा केली जाते.
नागाच्या मूर्तीला हळद कुंकू लावून दुर्वा फुले वाहून लाह्या व दुधाचा नैवेद्य दाखवला जातो. त्या दिवशी नागदेवाच्या फण्याला दुखवायचे नसते. त्या दिवशी पुरणाची दिंड बनवून नैवेद्य बनवला जातो. नागपंचमी दिवशी स्त्रिया निरनिराळे खेळ खेळतात. श्रावणातील सोमवार याचे खूप महत्त्व आहे. या दिवशी सकाळी लवकर उठून शंकर भगवान यांची पूजा केली जाते. पूर्ण दिवस उपवास करून संध्याकाळी पूजा करून गोडाचा नैवेद्य बनवून मग उपवास सोडला जातो. श्रावणातील मंगळवार हा तर नवीन लग्न झालेल्या मुलींसाठी आनंदाचा दिवस. नवीन लग्न झालेल्या मुली पहिली पाच वर्षे श्रावणातील मंगळागौर मंगळवारी साजरी करतात.
नारळी पौर्णिमा हा स कोळी लोक मनवतात. ते आपल्याला रोजी रोटी देण्याऱ्या समुद्राची पूजा करतात. रक्षाबंधनाच्या दिवशी बहीण आपल्या भावाला राखी बांधते व भाऊ आपल्या बहिणीचे रक्षण करण्याची हमी देतो. श्रीकृष्ण जन्मोत्सवा दिवशी श्रीकृष्ण जन्म हा रात्री साजरा केला जातो. त्या दिवशी उपवास केला जातो. दुसऱ्या दिवशी दहीहंडी हा सन साजरा केला जातो. श्रावण महिन्यात नक्त व्रत देखील केलं जातं. महिन्यात दुर्वा गणपती व्रत हे देखील केलं जातं. या व्रताचं महात्म्य सौरपुराणांमध्ये उल्लेख केलं आहे. तसेच या श्रावण महिन्याची सांगता पिठोरी अमावस्याने होते. श्रावण महिन्यात इतकं काही करता आलं नाही तरी नित्यनेमित व्रत उपासना, भगवंताचे नामस्मरण करत राहावे.
– प्रवीण देशपांडे गुरुजी