-माधव विद्वांस
इतिहास व भाषा विषयांमधील संशोधक व मराठी लेखक अनंत काकबा प्रियोळकर यांचा आज जन्मदिन. त्यांचा जन्म गोव्यातील प्रियोळ या गावी 5 सप्टेंबर 1895 रोजी झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण आजोळी येथे, तर माध्यमिक शिक्षण फोंडा येथे झाले. वर्ष 1918 मध्ये प्रियोळकर मुंबई विद्यापीठाची मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण झाले. त्यानंतर काही काळासाठी असोळणे येथे शिक्षकाची नोकरी केली.
महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी ते सांगली येथे आले व विलिंग्डन महाविद्यालयात प्रवेश घेतला. तेथे डॉ. पां. दा. गुणे ह्यांच्याशी प्रियोळकरांचा निकटचा संबंध आला. त्यांच्या सहवासामुळे भाषाशास्त्र आणि पाठचिकित्साशास्त्र ह्या विषयांची गोडी त्यांच्यात निर्माण झाली. वर्ष 1923 मध्ये भाषाशास्त्र मराठी हा विषय घेऊन ते मुंबई विद्यापीठाची बी.ए.ची परीक्षा उत्तीर्ण झाले. ते “विविध ज्ञानविस्तार’ या प्रसिद्ध मराठी मासिकाच्या संपर्कात आले. या मासिकाची स्थापना इतिहासतज्ज्ञ रामचंद्र भिकाजी गुंजीकर यांनी वर्ष 1867 मध्ये केली होती. मासिकाच्या आरंभिक काळापासून भाषा, व्याकरण, भाषिक व्युत्पत्ती इत्यादी विषयांवर या मासिकात लेखन होत होते.
वर्ष 1926 मध्ये मुंबई नगरपालिकेत त्यांनी नोकरी पत्करली. नोकरी सांभाळून ते “विविध ज्ञानविस्तार’चे कामही पाहात होते. वर्ष 1948 मध्ये “मराठी संशोधन मंडळा’च्या उपसंचालकपदी त्यांची नेमणूक झाली.वर्ष 1950 पासून ते या मंडळाचे संचालक झाले. मंडळाचे संशोधन प्रसिद्ध करण्यासाठी 1953 पासून “मराठी संशोधन पत्रिका’ हे त्रैमासिक वर्ष 1966 पर्यंत म्हणजे सेवानिवृत्त होईपर्यंत त्यांनी प्रकाशित केले. या मंडळाच्या माध्यमातून मराठी संशोधनकार्याला त्यांनी दिशा दिली. पीएच.डी. करणाऱ्या अनेक विद्यार्थ्यांना त्यांनी मार्गदर्शन केले.
प्रियोळकरांनी संपादिलेल्या विविध ग्रंथांत रघुनाथपंडितकृत दमयंती स्वयंवर (1935) आणि मुक्तेश्वरकृत महाभारताचे आदिपर्व (खंड 1 ते 4, 1951, 1953, 1956 आणि 1959) हे विशेष उल्लेखनीय होत. अनेक हस्तलिखितांच्या आधारे आधुनिक पाठचिकित्साशास्त्राचा अवलंब करून प्रियोळकरांनी त्यांच्या संहिता निश्चित केल्या आणि त्या निमित्ताने अनेक आधुनिक, शास्त्रीय पाठचिकित्सेची तत्त्वे आणि मराठीतील ग्रंथांच्या संदर्भात त्यांनी अभ्यासपूर्ण पाठचिकित्सेसमोर उपस्थित होणारे प्रश्न यांची चर्चा केली.
प्रसिद्ध भाषा व व्याकरणतज्ज्ञ दादोबा पांडुरंग तर्खडकर यांच्या आत्मचरित्राचे त्यांनी संपादन केले होते. त्यांनी विविध ग्रंथसंपादनाबरोबरच इंग्रजी-मराठी ग्रंथलेखनही केले. द प्रिंटिंग प्रेस इन इंडिया (1958), गोवा री-डिस्कव्हर्ड (1967), द गोवा इक्विझिशन (1961), ग्रांथिक मराठी भाषा आणि कोंकणी बोली (1966) हे काही ग्रंथ त्यांच्या नावे आहेत.
प्रियोळकरांना चित्रकलेचीही आवड होती. त्यांनी तयार केलेले सार्वजनिक काका (गणेश वासुदेव जोशी) यांचे चित्र पुण्यातील सार्वजनिक सभेत लावण्यात आले होते. वर्ष 1951 साली कारवार येथे भरलेल्या मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपदही त्यांनी भूषविले होते. 13 एप्रिल 1973 रोजी मुंबई येथे त्यांचे निधन झाले.