-मेघश्री दळवी
गेल्या काही वर्षांमध्ये आपल्या उपकरणांमध्ये रिचार्जेबल बॅटरीचा वापर प्रचंड प्रमाणात वाढला आहे. मोबाइल फोन, लॅपटॉप, डिजिटल कॅमेरे ही सर्व साधने घेऊन आपण मनसोक्त भटकंती करू शकतो यामागे अतिशय सोयीची रिचार्जेबल बॅटरी असते. सुमारे वीस वर्षांपूर्वी निकेल-कॅडमियम बॅटरीची चलती होती. आता तिची जागा लिथियम-आयन बॅटरीने घेतलेली आहे. कमी वजनाची, दीर्घकाळ चालणारी ही बॅटरी इलेक्ट्रिक वाहनांमध्येही वापरली जाते. येत्या काळात सर्वच मोबाइल साधने आणि इलेक्ट्रिक वाहनांची संख्या वेगाने वाढणार आहे. त्यामुळे साहजिकच लिथियमची गरज त्याच प्रमाणात वाढत जाणार आहे.
आज जगात सर्वात जास्त खनिज स्वरूपातला लिथियम दक्षिण अमेरिकेतल्या चिलीमध्ये मिळतो. वर्षाला सुमारे नऊ हजार टन लिथियमचं उत्पादन करणाऱ्या या देशाकडे बॅटरी तंत्रज्ञानातल्या दिग्गज कंपन्यांचं लक्ष आहे. त्यानंतर ऑस्ट्रेलिया, अर्जेंटिना आणि चीन या देशांचा नंबर लागतो. जगभरात लिथियमची मागणी वर्षाला तीन लाख टन असून ती दर वर्षाला पंचवीस टक्क्यांनी वाढत जाणार आहे. तुलनेत लिथियमचं उत्पादन मात्र वर्षाला जेमतेम पाच टक्क्यांनी वर जात आहे. जागतिक राजकारणात लिथियमचं महत्त्व वाढताना पाहून इतर देश आता आपापल्या प्रदेशांमध्ये लिथियम मिळतो का, याची पाहणी करत आहेत.
गेल्या तीन वर्षांमध्ये आपण दीड कोटींहून अधिक लिथियम-आयन बॅटऱ्या आयात केल्या आणि त्यावर साधारण साडेतीन अब्ज डॉलर्स खर्च केले. लिथियम-आयन बॅटऱ्यासाठी भारत बहुतांशी चीनवरती अवलंबून आहे. सोबत इतर देशांकडून लिथियम मिळवण्यासाठी चाचपणी सुरू आहे. आपण याबाबतीत स्वावलंबी होणं सर्वात उत्तम हे लक्षात घेऊन आता भारताने आपल्या खनिज संपत्तीकडे मोहरा वळवला आहे. आनंदाची बातमी म्हणजे नुकताच कर्नाटकात अंदाजे सोळाशे टन लिथियमचा साठा असल्याचं निश्चित झालं आहे. ही छोटी पण खूप आशादायक सुरुवात आहे. यापुढचा टप्पा म्हणजे या खनिज स्वरूपातून लिथियम वेगळा करणं. यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान आपल्याकडे आहे.
तंत्रज्ञानातला लिथियमचा वाढता प्रभाव पाहता त्याला पेट्रोलियमइतकं महत्त्व येणार असा अंदाज व्यक्त होतो आहे. काही तज्ज्ञ तर त्याला नवं सोनं म्हणत आहेत. टाकून दिलेल्या बॅटरीतून लिथियम रिसायकल करणं तितकं सोपं नाही. त्याच वेळी लिथियमचा वापर मात्र जलदगतीने वाढतो आहे. तेव्हा जमिनीच्या पोटातल्या लिथियमच्या बरोबरीने समुद्रातल्या लिथियम क्षारांचा विचार होतो आहे. जगातील महासागरांमध्ये मिळून अडीचशे अब्ज टन इतका लिथियम उपलब्ध आहे. लिथियम चटकन इतर मूलद्रव्यांशी संयोग करतो. त्यामुळे लिथियम वेगळा करून शुद्ध स्वरूपात साठवणं हे सोपं नाही. मात्र, तंत्रज्ञानाशी अतूट संबंध असल्याने समुद्रातून लिथियम मिळवण्यावर जोमाने संशोधन होत आहे. आपल्याकडे राजस्थान, गुजरात आणि ओडिशा या राज्यांमध्ये असा लिथियम मिळण्याची शक्यता आहे.