ग्राहक व्यवहार मंत्रालयाने देशभर सोन्याच्या दागिन्यांवर हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्याबाबत उपाययोजना सुरू केल्या आहेत. मंत्रालयाने या संदर्भात दागिने उत्पादक आणि इतरांशी चर्चा केली आहे. त्यानंतर सुरुवातीला 15 जानेवारी 2020 पर्यंत देशभर हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्याचा निर्णय घेण्यात आला होता.
मात्र दरम्यानच्या काळात पुरेशी तयारी झालेली नाही. करोना व्हायरसने धुमाकूळ घातल्यामुळे ही कालमर्यादा 1-6-2021 पर्यंत वाढविण्यात आली होती. दरम्यानच्या काळात परिस्थिती सुधारेल असे सरकार आणि दागिने उत्पादकांना वाटत होते. मात्र परिस्थिती सुधारली नसल्यामुळे ही मुदत नंतर 15 जूनपर्यंत आणि आता ऑगस्ट महिन्यापर्यंत वाढविण्यात आली. हॉलमार्क कशासाठी आहे. त्याचा दागिने उत्पादक, ग्राहकावर काय परिणाम होणार आहे, यासंदर्भात विवेचन.
नवे नियम काय आहेत
दागिने क्षेत्रात विश्वासार्हता निर्माण व्हावी, देशभर दागिन्यातील सोन्याच्या शुद्धतेत एकसमानता असावी याकरिता सरकारने हॉलमार्क बंधनकारक करण्याचा निर्णय घेतला आहे. मात्र ज्या दागिने उत्पादकांची उलाढाल 40 लाख रुपयांच्या आत आहे त्यांच्यासाठी या नियमाची कडक अंमलबजावणी केली जाणार नाही. आंतरराष्ट्रीय प्रदर्शन व सरकारने मान्यता दिलेल्या बिजनेस टू बिजनेस देशांतर्गत प्रदर्शनासाठी हॉलमार्किंग बंधनकारक नाही. घड्याळ, पेन, विशेष प्रकारचे दागिने ज्यामध्ये कुंदन, पोलकी, जडाऊ इत्यादींचा समावेश आहे. अशा दागिन्यासाठी हॉलमार्किंग बंधनकारक नाही. 20, 23 आणि 24 कॅरेटच्या दागिन्यासाठी हॉलमार्किंग करण्यास परवानगी दिली आहे.
काल मर्यादेत वाढ
देशभर हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्यासाठी बऱ्याच कालावधी देण्यात आलेला आहे. मात्र तरीही काही जिल्ह्यांमध्ये हॉलमार्किंग केंद्र उघडलेली नाहीत. कारण दरम्यानच्या काळामध्ये लॉकडाउनमुळे या संबंधातील कामकाजावर परिणाम झाला होता. दागिने उत्पादकांनी याकडे सरकारचे लक्ष वेधले. यानंतर सरकारने यासाठीची मुदत 31 ऑगस्टपर्यंत वाढविली आहे. दरम्यानच्या काळात सरकारचे प्रतिनिधी दागिने उत्पादक आणि इतरांशी यासंदर्भात चर्चा करणार आहेत.
हॉलमार्किंग म्हणजे काय
प्लॅटिनम, सोने, चांदी इत्यादीचे दागिने ग्राहकांना विकले जातात. या दागिन्यातील धातूच्या शुद्धतेला प्रयोगशाळेकडून प्रमाणित करण्यात येते आणि त्यावर शुद्धतेच्या मूल्यांकनाचा शिक्का मारला जातो. ज्या देशामध्ये दागिन्यांचा मोठा व्यापार आहे अशा दुबई आणि ब्रिटनमध्ये दागिन्यांवर हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्यात आलेले आहे. भारतामध्ये दागिन्यातील धातूची शुद्धता तपासण्यासाठी आतापर्यंत 256 जिल्ह्यांमध्ये आवश्यक असे हॉलमार्किंग सेंटर उभारण्यात आले आहेत. सध्याची परिस्थिती पाहता सध्या तरी या 256 जिल्ह्यात हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्याच्या निर्णयाची अंमलबजावणी होणार आहे. यासाठी दागिने उत्पादकांना ब्युरो ऑफ इंडियन स्टॅंडर्डस्कडे नोंदणी करावी लागणार आहे.
सरकारचा पुढाकार कशासाठी
देश विदेशाचे नागरिक मौल्यवान धातूचे दागिने हौस म्हणून किंवा गुंतवणुकीसाठी खरेदी करतात. त्यामुळे दागिन्यातील धातूच्या शुध्दतेला महत्त्व असते. कारण नंतर हे दागिने विकताना शुद्धतेसंदर्भात शंका निर्माण होतात. यामुळे देशांतर्गत ग्राहकाबरोबरच परदेशी ग्राहक भारतातील दागिन्यांची खरेदी शंका न येता करू शकतात. हॉलमार्किंग बंधनकारक केल्यानंतर भारताचा दागिने निर्मितीचा व्यवसाय आंतरराष्ट्रीय पातळीवर वाढू शकतो.
भारतामध्ये परंपरागत दागिन्यांचा व्यवसाय विस्कळीत स्वरूपाचा आहे. त्यामुळे या क्षेत्राबाबत अनेक शंका घेतल्या जातात. त्याचबरोबर आंतरराष्ट्रीय व्यापारावेळी अडथळे निर्माण होतात. त्यामुळे तिसऱ्या पक्षाकडून दागिन्यातील धातूची शुद्धता प्रमाणित केल्यानंतर एकूणच वातावरण पारदर्शक होते.
भारतातील दागिन्यांचे आकर्षण जागतिक ग्राहकांना आहे. मात्र दागिन्यातील धातूची शुद्धता प्रमाणीत नसल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय ग्राहकांना खरेदी करताना मनात शंका येतात. भारताला या क्षेत्रातील आंतरराष्ट्रीय व्यापार वाढवायचा असेल तर दागिन्यातील धातूची शुद्धता प्रमाणित करणे अपरिहार्य आहे. महिला वर्गाला दागिणे घेण्याची हौस असते. मात्र दागिन्यातील धातूच्या शुद्धतेबाबत शंका असल्यानंतर ग्राहकांची कुचंबणा होते. भारत हा सोने वापरणाऱ्या जगातील मोठ्या देशांपैकी एक आहे. जानेवारी ते मार्च 2019 मध्ये भारतामध्ये 140 टन सोन्याचा वापर करण्यात आला, असे जागतिक सुवर्ण परिषदेने म्हटले आहे.
प्रमाणित सोने बाहेर येईल
हॉलमार्किंगमुळे सोन्याच्या दागिन्याचा व्यवसाय प्रमाणित होण्यास मदत होणार आहे. भारतामध्ये हॉलमार्किंग नसलेले बरेच सोने ग्राहकाकडे पडून आहे. यावर हॉलमार्किंग नसल्यामुळे या दागिन्यांचा व्यवहारात उपयोग करताना टाळाटाळ होते. जर हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्यात आले आणि जुन्या दागिन्यांवर हॉलमार्किंग करण्याची सुविधा उपलब्ध झाली तर तब्बल दीड लाख कोटी डॉलरच्या सोन्यावर नव्याने हॉलमार्किंग होण्याची शक्यता खुली होईल.
ग्राहकांना कसा फायदा होईल
हॉलमार्किंगमुळे प्रमाणित सोने बाजारपेठेत उपलब्ध होईल. अशा प्रमाणित सोन्याच्या दागिन्यांचे व्यवहार अधिक विश्वासार्ह पद्धतीने होऊ शकतील. यामुळे ग्राहक कसलीही शंका न बाळगता सोन्याची खरेदी करू शकतील. त्याचबरोबर सरकारने हॉलमार्किंगशिवाय जुने सोने खरेदी करण्याची परवानगी दागिने उत्पादकांना दिली आहे. त्यामुळे जुने सोने बाळगणाऱ्यांनी भीती बाळगण्याची गरज नाही. ते जुन्या सोन्याला प्रमाणित करून घेऊ शकतील.
ऑगस्ट महिन्यापर्यंत दागिने उत्पादकांना दंड न करण्याचा निर्णय
गेल्या आठवड्यापासून 356 जिल्ह्यात हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्यात आले असले तरी आता सरकारने ऑगस्ट महिन्यापर्यंत दागिने उत्पादकांना दंड न करण्याचा निर्णय घेतला आहे. मात्र केंद्रीय ग्राहक व्यवहार मंत्रालयाच्या ऍपवर ग्राहकाने तक्रार केल्यानंतर त्यावर कृती केली जाणार आहे. ऑगस्टपर्यंत देशातील जास्तीत जास्त दागिने उत्पादकांनी हॉल मार्किंग संबंधातील कार्यवाही पूर्ण करावी असा यामागे उद्देश आहे. ब्युरो ऑफ इंडियन स्टॅंडर्ड (बीआयएस) चे महासंचालक प्रमोद कुमार तिवारी यांनी सांगितले की, अगोदर देशभर हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्याच्या निर्णयाची अंमलबजावणी केली जाणार होती.
मात्र यासाठीच्या पायाभूत सुविधाचा आढावा घेण्यात आल्यानंतर टप्प्याटप्प्याने राष्ट्रीय पातळीवर या निर्णयाची अंमलबजावणी केली जाणार आहे. सुरुवातीला 715 पैकी 256 जिल्ह्यात हॉलमार्किंग बंधनकारक करण्यात आले आहे. जम्मू काश्मीर, लडाख, अंदमान -निकोबार या ठिकाणी हॉलमार्किंगसाठी पुरेशा पायाभूत सुविधा नसल्यामुळे तिसऱ्या टप्प्यात या क्षेत्रात या निर्णयाची अंमलबजावणी केली जाईल. मात्र ज्या दागिने उत्पादकाची उलाढाल 40 लाख रुपयांच्या खाली आहे. अशा दागिने उत्पादकांना अडचणी येतील म्हणून त्यांना हा निर्णय बंधनकारक करण्यात आलेला नाही.