आपल्या संस्कृतीमधला सर्वात मोठा सण म्हणजे दिवाळी. दिवाळीचा सण हा खरा तर एकूण सहा दिवसांचा असून त्याची सुरुवात वसुबारसपासून होते. दिवाळी जगातील विविध देशांतही साजरी केली जाते. हिंदू संस्कृतीचा प्रभाव ज्या ज्या देशांत आहे किंवा जेथे जेथे भारतीय विशेषत: हिंदू स्थायिक झाले आहेत, तेथे तेथे दिवाळीचा सण उत्साहाने साजरा केला जातो.
दक्षिण आशियातील देशांतच नव्हे तर वेस्ट इंडिजसारख्या दूरच्या देशांतही दिवाळीचे महत्त्व जाणले गेले आहे. जेथे जेथे भारतीय लोक स्थायिक झालेले आहेत, त्या त्या देशांत त्यांनी आपल्या देशाची प्रतिकृती स्थापन केली आहे आणि तेथे देशात साजरे केलेले सगळे सण, उत्सव धुमधडाक्यात पाळले जातात.
ऑस्ट्रेलिया, कॅनडा, फिजी, गयाना, सुरीनाम, इंडोनेशिया, जपान, केनिया, मलेशिया, मॉरिशस, म्यानमार, नेपाळ, न्यूझीलंड, दक्षिण आफ्रिका, श्रीलंका, टांझानिया, थायलंड, इंग्लंड आणि अमेरिका या देशांत दिवाळी साजरी होते. बहुतेक देशांत स्थायिक झालेल्या भारतीयांकडून दीपोत्सव प्रामुख्याने साजरा होतो. पण अनेक देशात दिवाळी त्यांच्या संस्कृतीचाच एक भाग बनली आहे. सर्व ठिकाणी भारतीय पंचांगानुसारच दिवाळी साजरी केली जाते.
अरुण गोखले
आपल्या भारतीय संस्कृतीत कृतज्ञता या जीवनमूल्याला फार मोठे महत्त्व आहे. आपला देश हा पूर्वीपासून खरं तर कृषी प्रधान देश. गाई, म्हशी, गुरं, वासरं, बैल यांना आपण पशूधन मानतो. शेतकऱ्याच्या लेखी असे पशुधन हे लाखमोलाचे असते. तो त्यांच्यावर जीवापाड प्रेम करतो. त्यांची निगा राखतो, काळजी घेतो, त्यांच्याविषयी कृतज्ञता बाळगतो. ती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठीच लावला जाणारा हा पहिला दिवा…
अश्विन कृष्णद्वादशी, म्हणजेच गोवत्सद्वादशी, अर्थात वसुबारस. वसुबारसेच्या दिवशी संध्याकाळी गाय आणि तिचे वासरू यांची पूजा करतात. घरातील सवाष्ण बायका गायीच्या पायावर पाणी घालतात. नंतर तिला हळद-कुंकू, फुले, अक्षता वाहून गायीच्या गळ्यात फुलांच्या माळा घालतात. तिला निरांजनाने ओवाळून केळीच्या पानावर पुरणपोळी वगैरे पदार्थ वाढून तिला गोडाचा नैवेद्य खाऊ घालतात.
तर कही वेळा गायवासरांना बाजरी आणि गूळ याचा गोडाचा घास भरवला जातो. आपल्या घरात दुधदुपत्याला वाण पडू नये. मुला-बाळांना चांगले आरोग्य मिळावे व सुख लाभावे म्हणून ही पूजा करायची हा त्या मागचा भाव आहे.
आपण गायीला गोमाता असे म्हणतो. ही गोमाता सर्वांनाच वंदनीय आणि पूजनीय झाली आहे. या गोष्टी लक्षात घेऊन वर्षातल्या या एका खास दिवशी त्या गोधनाची अशा प्रकारची कृतज्ञतापूर्वक पूजा करण्याची प्रथा फार पूर्वीपासून रूढ झाली आहे. कारण तुकाराम महाराजांनी म्हटले आहे,ज्याचे घरी गाय । तेथें विठ्ठलाचे पाय।।’
नेपाळ : तिहार
नेपाळमध्ये दिवाळीला तिहार किंवा स्वांती असे म्हणतात. ऑक्टोबर आणि नोव्हेंबर महिन्यातच नेपाळी दिवाळी असते. भारताप्रमाणेच नेपाळमध्येही दिवाळी पाच दिवसांची असते. पण ती साजरी करण्याची पद्धत आणि परंपरा वेगळी आहे. पहिल्या दिवशी काग तिहार असतो. या दिवशी कावळ्यांना नैवेद्य दिला जातो. कावळे हे स्वर्गीचे दूत असल्याची नेपाळी लोकांची धारणा आहे. दुसऱ्या दिवशी कुत्र्यांची त्यांच्या निष्ठेबद्दल पूजा केली जाते. तिसऱ्या दिवशी लक्ष्मी पूजन असते. त्यादिवशी गायीचेही पूजन केले जाते.
नेपाळी संवतनुसार हा वर्षाचा शेवटचा दिवस असतो. त्यामुळे अनेक व्यापारी आणि उद्योजक या दिवशी वर्षाचा हिशोब पूर्ण करतात आणि लक्ष्मीची पूजा करतात. चौथ्या दिवशी नववर्ष म्हणून साजरे केले जाते आणि महापूजा केली जाते. ही पूजा वैशिष्ट्यपूर्ण असते. यात मानवी शरीराची पूजा केली जाते. संपूर्ण वर्ष आरोग्यदायी जावे म्हणून ही पूजा केली जाते. पाचव्या आणि शेवटच्या दिवशी भाई टिका म्हणजे भाऊबीज असते.
नेपाळमध्ये दिवाळीच्या वेळी घरोघरी सगळे नातेवाईक एकत्र येतात. यावेळी दौसी आणि भैलो नावाचा खेळ खेळला जातो. हा खेळ म्हणजे गटागटाने गीत गात नृत्य करायचे असते. हे गट वेगवेगळ्या घरांत जातात आणि हा खेळ खेळतात आणि ज्या घरांत जातात, तिथल्या लोकांना शुभेच्छा देतात. घरमालक या लोकांना धान्य, रोटी, फळे आणि पैसे देतात. दिवाळी झाल्यावर गोळा झालेल्या या पैशातून आणि अन्नपदार्थातून काही भाग लोककल्याणार्थ दिला जातो आणि उरलेल्या पैशातून हे लोक सहलीला जातात. सहलीला गेल्यावर लोक डोरे पिंग नावाचा झोपाळ्यावरचा खेळ खेळतात.
मलेशिया : हरी दीपावली
मलेशियात दिवाळी हरी दीपावली म्हणून ओळखली जाते आणि हिंदू सौर पंचांगानुसार सातव्या महिन्यात साजरी केली जाते. दिवाळीच्या दिवशी मलेशियात सार्वजनिक सुट्टी असते. भारतीय उपखंडात ज्याप्रमाणे दिवाळी साजरी केली जाते, तशीच मलेशियातही साजरी होते. दिवाळीच्या निमित्ताने मलेशियातील हिंदू आपल्या वेगवेगळ्या धर्मातील मित्रांना घरी बोलावतात आणि मेजवानीचे आयोजन करतात.
सिंगापूर
सिंगापूरमध्येही मलेशियाप्रमाणेच तामिळ लोकांची संख्या जास्त आहे. तेथेही दिवाळी प्रामुख्याने तामिळभाषिकच साजरी करतात. सिंगापूरमध्ये दिवाळीच्या दिवशी सार्वजनिक सुट्टी असते. लिटल इंडिया नावाचा सिंगापूरमध्ये एक जिल्हा आहे. या जिल्ह्यात दिवे उजळवले जातात, अनेक प्रदर्शने, मेळे आणि विविध सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. सिंगापूरमधील हिंदू एंडोवमेंट बोर्ड सिंगापूर सरकारच्या मदतीने अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित करतो.
श्रीलंका
श्रीलंकेत दिवाळी तामिळ समाज विशेष करून साजरी करतो. श्रीलंकेत भारतीय पद्धतीनेच दिवाळी साजरी केली जाते.
ब्रिटन
ब्रिटनमध्ये हिंदू आणि शीख दिवाळी उत्साहात साजरी करतात. भारतीय पद्धतीनेच येथेही दिवाळी साजरी केली जाते. विविध धर्माचे लोक एकमेकांना शुभेच्छा देण्यासाठी एकत्र येतात. ब्रिटनमध्ये दिवाळी हा सर्वधर्म समभाव व्यक्त करण्याचे एक अतिशय चांगले माध्यम बनले आहे. विशेष म्हणजे दिवाळी साजरी करण्यात तेथील स्थानिक प्रशासनाचाही सहभाग असतो. यावेळी विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात.
न्यूझीलंड
न्यूझीलंडमध्येही दिवाळी सार्वजनिकरित्या साजरी केली जाते. ऑकलंड आणि वेलिंग्टन या शहरांमध्ये विशेष कार्यक्रम आयोजित केले जातात. 2003 पासून न्यूझीलंडची संसदही दिवाळी साजरी करते.
अमेरिका
अमेरिकेतही भारतीयांची संख्या जशी वाढू लागली, तशी दिवाळीही अधिक जोमाने साजरी करण्यात येऊ लागली. आता तर दिवाळी व्हाइट हाउसमध्येही साजरी होते. 2003पासून तेथे ही प्रथा सुरू झाली. 2009मध्ये अध्यक्ष बराक ओबामा व्हाइट हाउसमधील दिवाळीत स्वत: सहभागी झाले होते. संपूर्ण अमेरिकेत भारतीय रितीरिवाजांनुसारच दिवाळी साजरी करतात.
त्रिनिदाद आणि टोबॅगो
त्रिनिनाद आणि टोबॅगो हा देश म्हणजे दोन बेटांचा समूह आहे. दिवाळीच्या वेळी या बेटांवरील सर्व लोक एकत्र येऊन दिवाळी साजरी करतात. या देशातील वैशिष्ट्य म्हणजे दिवाळीच्या वेळी येथे दिवाळीनगर स्थापन केले जाते. यात अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. तेथील मूळ भारतीय वंशाचे लोक भारतीय परंपरेनुसार दिवाळी साजरी करतात. लोककला सादर केल्या जातात. हिंदू धर्माची वैशिष्ट्ये दर्शवणारे प्रदर्शन आयोजित केले जाते.
लक्ष्मीची पूजा केली जाते. सर्वत्र पणत्या लावल्या जातात. या देशात भारतीय संस्कृतीशी निगडीत शाळांमध्ये विशेष कार्यक्रम आयोजित केले जातात. यावेळी अन्नपदार्थांचे स्टॉल्सही लावले जातात. यात भारतीय आणि बिगर भारतीय भाग घेतात. विशेष म्हणजे हे स्टॉल्स पूर्णतया शाकाहारी असतात. त्रिनिनाद आणि टोबॅगोत दिवाळीत मोठ्या प्रमाणावर आतषबाजी केली जाते. हजारो लोक दिवाळीच्या उत्सवात सहभागी होतात. यावेळी मद्यपानाला पूर्णपणे फाटा दिला जातो.
ऑस्ट्रेलिया
ऑस्ट्रेलियात ऑस्ट्रेलियन आणि भारतीय समाज एकत्रितपणे दिवाळी साजरी करतात. मेलबर्नमध्ये खास कार्यक्रम आयोजित केले जातात.