विनिता शाह
रशियाने नुकत्याच केलेल्या उपग्रहभेदी क्षेपणास्त्र चाचणीत आपलाच एक उपग्रह नष्ट केला. त्या उपग्रहाचे जे अवशेष अंतरिक्षात तरंगत आहेत, त्यामुळे अन्य उपग्रहांना धोका निर्माण झाला आहे.
एका उपग्रहाचे तुकडे जेव्हा कक्षेत आले तेव्हा त्याबाबत कोणतीही माहिती नव्हती. परंतु नंतर हे तुकडे कुठून आले, याची माहिती समजली. हे तुकडे रशियाच्या कॉसमॉस-1408 उपग्रहाचे होते. हा एक टेहळणी उपग्रह होता आणि 1982 मध्ये तो अंतरिक्षात सोडण्यात आला होता. अनेक टन वजनाचा हा मोठा उपग्रह काही वर्षांपूर्वी निष्क्रिय करण्यात आला होता.
लियोलॅब या अंतरिक्ष कचरा शोधणाऱ्या कंपनीच्या म्हणण्यानुसार, ज्या ठिकाणी गेली काही वर्षे एक निष्क्रिय उपग्रह दिसत होता, त्या ठिकाणी कचऱ्याचे असंख्य तुकडे कंपनीच्या न्यूझीलंडमधील रडार सेवेला आढळून आले. प्राइस यांच्या म्हणण्यानुसार, धोका अद्याप टळलेला नाही. या चाचणीमुळे आंतरराष्ट्रीय अंतरिक्ष स्थानकावरील प्रवाशांबरोबरच अन्य देशांच्या अंतरिक्ष यानांनाही धोका निर्माण होईल.
रशियाची ही धोकादायक आणि बेजबाबदारपणाने केलेली चाचणी अंतरिक्षातील स्थैर्य अनेक वर्षांमुळे धोक्यात घालणारी ठरणार आहे. त्याचप्रमाणे अंतरिक्षाचे युद्धभूमीत रूपांतर करण्यास रशियाचा असलेला विरोध हे एक नाटक असल्याचे स्पष्ट झाले आहे. तज्ज्ञांच्या मते, उपग्रहभेदी क्षेपणास्त्राची चाचणी घेण्यामुळे जे तुकडे इतस्ततः फैलावतात.
त्यांच्या वेगामुळे त्यांच्यावर नियंत्रण मिळविणे अशक्य असते. या चाचणीमुळे हजारो धोकादायक तुकडे अंतरिक्षात पसरले आहेत. त्यातील काही खाली पृथ्वीच्या दिशेने येतील तर काही तुकडे अंतरिक्षातच फिरत राहतील आणि भविष्यात रशियासह इतर देशांच्या मोहिमांनाही त्या तुकड्यांमुळे धोका निर्माण होईल. आपल्या सर्वांच्या डोक्यावर गेल्या 64 वर्षांपासून अनेक घडामोडी अनेक देशांनी घडवून आणल्या आहेत आणि त्याचाच अर्थ,
अंतरिक्षात कोट्यवधी तुकडे अनियंत्रित स्वरूपात फिरत आहेत. हवामानाचा अंदाज आणि टेलिकम्युनिकेशन या कारणांसाठी सोडण्यात आलेल्या उपग्रहांवर या तुकड्यांचा सर्वाधिक परिणाम होईल. अंतरिक्षातील हे वातावरण साफ करण्याची सध्या गरज आहे. परंतु त्याउलट ते अधिकाधिक प्रदूषितच होत चालले आहे.
भारत, अमेरिका, रशिया आणि चीनसारखे पृथ्वीवरूनच उपग्रहांना कक्षेतून बाहेर काढण्यास सक्षम आहेत. अशा प्रकारची क्षेपणास्त्र चाचणी घेणे हीसुद्धा एक दुर्मिळ घटना आहे. ज्या-ज्यावेळी अशी चाचणी घेतली जाते, तेव्हा जगभरातून त्यावर कठोर टीका केली जाते, कारण अशा चाचण्यांमुळे अंतरिक्षातील वातावरण सर्वांसाठीच अतिशय प्रदूषित होते. चीनने 2007 मध्ये जेव्हा हवामानविषयक एक उपग्रह अंतरिक्षात नष्ट केला होता, तेव्हा 2000 पेक्षा अधिक लहान-मोठे तुकडे अंतरिक्षात विखुरले होते.
आंतरराष्ट्रीय अंतरिक्ष स्थानक एका अशा कक्षेत आहे, ज्या कक्षेपासून इतर देश आपापले उपग्रह, उपकरणे दूरच ठेवण्याचा प्रयत्न करतात. मग ती उपकरणे किंवा उपग्रह सक्रिय असोत वा निष्क्रिय! अर्थात, उपग्रहांचे आणि रॉकेटांचे तुकडे अचानक जवळ आल्याने आंतरराष्ट्रीय अंतरिक्ष स्थानकावरील प्रवाशांना संरक्षणात्मक उपाययोजना कराव्या लागत आहेत. या तुकड्यांचा वेग इतका प्रचंड असतो की, अंतरिक्ष स्थानकाच्या भिंतीला सहजपणे भगदाड पाडण्याची ताकद त्यांच्यात येते.
संरक्षणात्मक उपायांत सामान्यतः अंतरिक्ष प्रवासी मोड्यूल्सच्या मधील हॅच (रस्ते) बंद करून घेतात किंवा मग आपापल्या कॅप्सूलमध्ये जाऊन बसतात. त्यांना अंतरिक्ष स्थानकापर्यंत घेऊन जाण्यासाठी याच कॅप्सूल वापरल्या जातात. जेव्हा अंतरिक्ष प्रवासी अंतरिक्षात फिरून काम करीत असतात, तेव्हा त्यादरम्यान त्यांच्या कॅप्सूल अंतरिक्ष स्थानकाला जोडून ठेवल्या जातात, जेणेकरून आपत्कालीन परिस्थितीत लाइफबोटप्रमाणे या कॅप्सूलचा उपयोग प्रवाशांना करता येईल.
अंतरिक्षात युद्ध करण्याची तयारी अमेरिका, रशिया आणि चीन हे देश पूर्वीपासूनच करीत आहेत. यापूर्वी रशियाने आपल्या एका उपग्रहावरून आपल्याच दुसऱ्या उपग्रहावर हल्ला केला होता. कॉसमॉस 2542 आणि कॉसमॉस 2543 या रशियाच्या जुळ्या उपग्रहांवर अमेरिकी गुप्तचर संस्थेने पूर्वीपासूनच बारीक नजर ठेवली होती. यातील 2542 हा पहिला उपग्रह सोयूज रॉकेटच्या मदतीने 26 नोव्हेंबर 2019 रोजी सोडण्यात आला होता.
11 दिवसांनंतर या उपग्रहाचे दोन भाग झाले आणि कॉसमॉस 2543 हा दुसरा उपग्रह अंतरिक्षातच जन्माला आला. गेल्या वर्षी अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्रपती डोनाल्ड ट्रम्प यांनी मोठ्या त्वेषाने घोषणा केली होती की, अमेरिका आपल्या लष्कराची सहावी शाखा तयार करू इच्छित आहे आणि ही “स्पेस फोर्स’ असेल. अंतरिक्षात अमेरिकेचे केवळ अस्तित्वच असून चालणार नाही, तर शक्तिशाली आणि प्रभावी अस्तित्व असायला हवे.
त्यामुळेच अंतरिक्षात ही लष्कराची सहावी शाखा सुरू करण्यात येणार आहे. यामुळे देश अधिक सुरक्षित तर होईलच; शिवाय अनेक नव्या नोकऱ्या निर्माण होतील आणि अर्थव्यवस्थेत सुधारणा होईल. वास्तविक या बाबतीत रशिया, चीन यांसारखे देश आपल्यापुढे जाऊ नयेत, अशी अमेरिकेची इच्छा होती. अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्रपती ट्रम्प यांनी डिसेंबर 2019 मध्ये एका ऐतिहासिक आदेशावर स्वाक्षरी केली होती.
त्यावेळी ते म्हणाले होते की, 1972 नंतर प्रथमच अमेरिकी लोकांना पुन्हा एकदा चंद्रावर घेऊन जाण्याची तयारी सुरू आहे. यावेळी अमेरिकी अंतरिक्ष प्रवासी चंद्रावर केवळ आपल्या पावलांचे ठसे आणि अमेरिकेचा झेंडा ठेवून परत न येता दीर्घकाळ तिथे वास्तव्य करतील. नासा या अमेरिकी अंतरिक्ष संशोधन संस्थेच्या प्रभुत्वाला आता रशिया आव्हान देत आहे. रशियाने क्षेपणास्त्र डागल्यामुळे अंतरिक्षात युद्ध भडकण्याचा धोका वाढला आहे.
रशिया असे काही उपग्रह अवकाशात सोडत आहे, जे शस्त्रास्त्रांनीयुक्त आहेत, असा अमेरिकेचा रशियावर आरोप आहे. अंतरिक्षातील आपल्या कक्षेत रशिया आपल्या क्षमतेचा विकास करीत आहे. युद्धात अंतरिक्ष-आधारित प्रणालीचा उपयोग करता यावा हा त्यामागील हेतू आहे. रशियाच्या ताज्या क्षेपणास्त्र चाचणीने ब्रिटन आणि जपान यांची झोप उडविली आहे.
अमेरिका आणि ब्रिटन यांनी ही घटना अंतरिक्ष शांततेला धोका उत्पन्न करणारी असल्याचे म्हटले आहे. यापूर्वीही रशियाने उपग्रहभेदी क्षेपणास्त्राची चाचणी अंतरिक्षात केली होती. परंतु ती एवढी मोठी नव्हती. ताजी चाचणी एखाद्या उपग्रहाचा वापर अंतरिक्षात हत्यार म्हणून करण्यासारखी आहे. अंतरिक्षाला रणांगण बनविण्याच्या दिशेने हे एक मोठे पाऊल मानले जात आहे.