– डॉ. सुभाष राठोड
वर्ष 2015 पासून जगभरात 21 जून हा दिवस आंतरराष्ट्रीय योग दिवस म्हणून जगभरात साजरा केला जात आहे. आंतरराष्ट्रीय योग दिन साजरा करण्यामागचा उद्देश म्हणजे योग आणि आरोग्याचे मानवाला मिळणारे फायदे, याबद्दल जागरूकता निर्माण करणे हा आहे.
योग हा हजारो वर्षांपूर्वी भारतात उद्भवलेल्या शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक विषयांचा समूह आहे. भारतीय प्राचीन संस्कृती, परंपरा यांमध्ये योग, योगासने, योगसाधना यांना अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. अगदी प्राचीन काळापासून ऋषीमुनी, साधुसंत यांनी वेळोवेळी योगाचे महत्त्व, त्याचे फायदे आणि त्याची गरज पटवून दिलेली आहे. योग ही भारताच्या प्राचीन परंपरेची एक अमूल्य देणगी आहे; ते मन आणि शरीराच्या ऐक्याचे प्रतीक मानले जाते. मनुष्य आणि निसर्ग यांच्यातील सुसंवाद, विचार, संयम, पूर्तता आणि आरोग्य कल्याणासाठी पूरक आहे. योग आपल्याला स्वतःचा शोध घेण्यास आणि निसर्गाशी जोडण्यास मदत करते. आपल्या बदलत्या जीवनशैलीत योगाभ्यास समाविष्ट करण्याच्या दृष्टीने जागतिक योग दिवस साजरा करावा आणि योग साधनेसंबंधी जनजागृती करावी हा योगदिन साजरा करण्यामागील उद्देश आहे. आरोग्य ही खरी संपत्ती आहे.
ही संपत्ती कमावली तर इतर गोष्टीही सहज साध्य करता येतात. योग हा शब्द संस्कृत “युज्’ या धातूपासून उद्भवलेला आहे. पाणिनी व्याकरणामध्ये युज् समाधौ असे सूत्र आहे. योग या शब्दाचा अर्थ जोडणे, एकत्र आणणे, जुळवणे असा अनेक प्रकारे होतो. योग हा खूप व्यापक विषय आहे. योग शरीर, मन, चेतना आणि आत्मा यांना संतुलनात आणण्याचे कार्य करते. हजारो वर्षांपूर्वी भारतात आपल्या ऋषी-मुनींनी शारीरिक आणि अध्यात्मिक क्षेत्रातील फायदे शोधले. हे सर्व फायदे योगापासून उद्भवले आणि शरीर, श्वास, एकाग्रता, विश्रांती आणि चिंतनासाठी मौल्यवान, व्यावहारिक सूचना त्यांनी आपल्या लिखाणातून दिल्या.
भारतातील ही योग संस्कृती जागतिक पातळीवर बहुतांश देशांनी स्वीकारली असून, योगासनांचे लाभ त्यांनीही मोठ्या प्रमाणावर अनुभवले आहेत. जगभरातील देशांनी केवळ योग स्वीकारला नाही, तर त्याचा प्रचार आणि प्रसारही केला. संपूर्ण जगावर करोनाचे सावट असताना योग दिनाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले. आंतरराष्ट्रीय योग दिनाचे उद्दिष्ट योगाच्या सरावाबद्दल आणि शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी त्याच्या सर्वांगीण दृष्टिकोनाबद्दल जागरूकता पसरवणे आहे. सजगता, संयम आणि चिकाटी या अनुशासनासह, योग लोकांना निरोगी जीवनशैली जगण्यास प्रोत्साहित करते हे आहे.
शरीर सुदृढ तर मन सुदृढ, त्यामुळे दररोज योगासने केल्यास ताणतणाव तुमच्यापासून कोसो दूर राहतात. इतकेच नव्हे तर वजनासंबंधी समस्यासुद्धा दूर होऊन हाडे, स्नायू आणि सांधे देखील मजबूत होतात. पचन सुधारते, झोप चांगली लागते. योगामुळे शरीरात ऊर्जा निर्माण होते. याव्यतिरिक्त, आपण नियमितपणे योग केल्यास आपली रोगप्रतिकारशक्ती वाढण्यास मदत होते. यासाठी आपण नियमितपणे योगासने, प्राणायाम करणे आवश्यक आहे. योगासनामुळे रक्तदाब नियंत्रित राहण्यासही मदत होते. योग बऱ्याच आजारांना दूर ठेवू शकतो. योगामध्ये 5 गोष्टींचा अंतर्भाव असतो, त्या म्हणजे- योग्यव्यायाम, योग्यश्वसन (प्राणायाम), योग्य आहार, योग्य आराम.
आपल्या जीवनात सर्वात महत्त्वाचे काय असेल तर ते म्हणजे आपले आरोग्य. परंतु आजच्या धावपळीच्या युगात माणूस नुसता पैशाच्या मागे लागला आहे आणि तो स्वतःसाठी अजिबात वेळ देत नाहीये. योगाचे फायदे अनेक आहेत. योगामुळे मनुष्य निरोगी व आनंदी जीवन जगू शकतो. अर्थातच आपण किती वेळ, किती आणि कशाप्रकारे योग करतो यावर हे अवलंबून आहे. आपले शरीर जर सुदृढ असेल तर आरोग्य देखील सुदृढ राहते. आजकालच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत तर योगाचे महत्त्व दिवसेंदिवस अधिकच वाढत आहे. तुम्ही शारीरिक आणि मानसिक त्रासांपासून दूर राहू इच्छित असाल तर, योग हा अत्यंत सोपा आणि फायदेशीर उपाय आहे. आजच्या काळात बहुतेक लोकांना योगाचे उद्दिष्ट आणि महत्त्व समजू लागले आहे आणि ते आपल्या जीवनशैलीमध्ये देखील याचा अवलंब करण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.
व्यावहारिक पातळीवर योग हे शरीर, मन आणि भावना यांच्यातील संतुलन राखण्याचे आणि सुसंवाद साधण्याचे एक महत्त्वपूर्ण साधन आहे. दैनंदिन जीवनात शरीराला आवश्यक असलेल्या आनंदाचे प्रवेशद्वार म्हणजे योग. “योगश्चित्तवृत्तिनिरोध’- पतंजली चित्त आणि वृत्ती निरोध म्हणजे योग. वेद आणि पुराणात योग साधनेविषयी विस्तृत चर्चा आढळते. योग शिक्षणाला प्राचीन काळापासून विशेष महत्त्व दिले गेले आहे. योगाचा संबंध आपल्या भारतीय संस्कृतीशी जुडलेला आहे, ज्याचे आता संपूर्ण जगभरात महत्त्व पटू लागले आहे. परदेशात योगाचा प्रसार करण्याचे श्रेय आपल्या योगगुरूंना जाते, ज्यांनी परदेशी भूमीवर योगाची उपयुक्तता आणि महत्त्व संपूर्ण जगाला पटवून सांगितले.
योग दिनासाठी 21 जून हा दिवस निवडण्यामागचे कारण म्हणजे 21 जून हा सर्वात दीर्घ (मोठा) दिवस असतो आणि योगसुद्धा व्यक्तीचे जीवन दीर्घ करते, त्यामुळे हा दिवस निवडण्यात आला. 21 जून हा दिवस जगभरातील अनेक देशांमध्ये सर्वांत मोठा दिवस असतो. पृथ्वीला सूर्याभोवती फिरण्यासाठी लागणाऱ्या वेगामुळे 21 जून हा दिवस इतर दिवसांपेक्षा मोठा असतो. 21 जून रोजी उत्तरायण संपून दक्षिणायण सुरू होते. या दिवशी दिवस मोठा तर रात्र लहान असते. 21 जून रोजी सूर्योदय लवकर होतो आणि सायंकाळी जास्त वेळेपर्यंत उजेड असतो. त्यामुळे या दिवसाला विशेष महत्त्व प्राप्त होते.
आपल्या शरीराचा आदर करा आणि चेहऱ्यावर स्मित बाळगत सोप्या व अगदी सहजपणे करता येतील अशा आसनांनी सुरुवात करा त्वरित वेगाने किंवा आपल्या शरीराच्या क्षमतेपेक्षा जास्त ताण दिल्याने तुम्हाला लगेच फायदे दिसू लागणार नाहीत. उलट यामुळे तुमचा सराव अजूनच कठीण व वेदनादायी होऊ शकतो. योगाभ्यासामध्ये सातत्य ठेवा. तुमच्या योग सरावात नियमितता असणे आवश्यक आहे. त्याला तुमच्या रोजच्या दिनचर्येत सामील करा. तुम्ही निवांतपणे योगाचा सराव करू शकाल अशी सोयीची वेळ निवडा. मग ते सहजपणे तुमच्या सवयीचे होईल.
दोन तासांच्या इतर व्यायामांपेक्षा केवळ वीस मिनिटांचा नियमित योगसराव अधिक लवकर सकारात्मक परिणाम देऊ शकतो. नेहमी वेगवेगळे योगप्रकार करत राहा. वेगवेगळी योगासने आणि प्राणायाम हे रोजच्या सरावात हवेच. पण जर वेळ अपुरा पडत असेल तर रोज काही ठराविक आसने करा आणि रविवारी मात्र संपूर्ण योग करा. तसेच योगासनांच्या अखेरीस योगनिद्रा जरूर करा. केवळ काही योगासने करणे म्हणजे योगाचा सराव नव्हे, हे लक्षात ठेवा. रोज घरी करण्याच्या योगसरावात काही वेळ प्राणायाम, ध्यान आणि सुदर्शन क्रिया करा. योगा हा नेहमी एखाद्या तज्ज्ञांच्या देखरेखी खालीच करा किंवा तुम्हाला अनुभव असेल तर योगा स्वत:च करा.