– नित्तेंन गोखले
सप्टेंबर 2016 दरम्यान जगासमोर प्रथम आलेल्या टिकटॉक शॉर्ट-व्हिडिओ प्लॅटफॉर्मने अमेरिकन पॉप संस्कृतीत स्वतःसाठी एक विशेष स्थान निर्माण केले आहे. या चिनी ऍपवर बंदी घातल्यास मेटा व गूगलचा फायदा होईल.
हेमंत देसाईकॅनडा, अमेरिका, ब्रिटन, फ्रान्स, नॉर्वे, बेल्जियम, डेन्मार्क, नेदरलॅंड, एस्टोनिया, न्यूझीलंड आणि ऑस्ट्रेलिया या राष्ट्रांनी सरकारद्वारे जारी केलेल्या स्मार्टफोनमध्ये टिकटॉक वापरण्यास मनाई केली आहे. दुसरीकडे, भारत, तैवान, पाकिस्तान आणि अफगाणिस्तानने या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मच्या वापरावर पूर्ण बंदी घातली आहे. सध्या अमेरिकन लोकप्रतिनिधींनी चिनी मालकीच्या असलेल्या व्यासपीठावर पूर्णपणे बंदी घालण्यासाठी कायदेशीर प्रक्रिया सुरू केली आहे. याकरिता विरोधी पक्ष, म्हणजे रिपब्लिकन प्रतिनिधींच्या नेतृत्वाखालील एक गट अमेरिकेचे अध्यक्ष बायडेन यांना खास अधिकार देखील देण्यास इच्छुक आहे. प्रक्रियेचा एक भाग म्हणून, टिकटॉकचे सीईओ शौ झी च्यू यांची साक्ष मार्च महिन्यात नोंदविण्यात आली.
टिकटॉकची लोकप्रियता
सीईओ शौ झी च्यु यांच्या आकडेवारीप्रमाणे जगभरात 1 अब्ज लोक हा प्लॅटफॉर्म वापरतात. यातील एकट्या अमेरिकेतच अनेक लोक टिकटॉकचा रोज वापर करतात. ऍप्लिकेशन कायम प्रतिस्पर्ध्यापेक्षा एक पाऊल पुढे राहते. या यशाचे कारण म्हणजे मशीन लर्निंग व कृत्रिम बुद्धिमत्ता (आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स) तंत्रज्ञान. यात अनेक वैशिष्ट्ये आहेत. व्हिडिओ संपादन तसेच लेखी मजकुराचे भाषणात रूपांतर अतिशय सोपे आहे. तसेच वापरकर्त्यांना व्हिडिओंमध्ये संगीत जोडणे, व्हिडिओ आणि प्रतिमांमध्ये पार्श्वभूमी बदलण्याचा पर्याय दिला जातो. टिकटॉक आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने इतर व्हिडिओंची अचूक शिफारस देखील करते. फेसबुकची पालक कंपनी मेटाने स्वतःच्या इन्स्टाग्राम प्लॅटफॉर्ममध्ये टिकटॉकसारखी वैशिष्ट्ये देण्याचा प्रयत्न अनेक वर्षे केला. पण, इन्स्टाग्राम यात कायम अयशस्वी ठरले. कारण टिकटॉकची पालक कंपनी बीजिंग स्थित बाइटडान्स आहे. चीन देशातील विकसित केलेले तंत्रज्ञान (पेटंट केलेले एआय तंत्रज्ञान) देशाबाहेरील इतर संस्थांबरोबर सामायिक करण्याची परवानगी देत नाही. त्यामुळे स्पर्धकांना ते समजून घेऊन कॉपी करणे कठीण जाते.
सर्चमध्ये गूगलच्या वर्चस्वाला आव्हान
टिकटॉकने पॉप संगीत आणि व्हायरल नृत्य व्हिडिओंच्या पलीकडे स्वतःची नवीन ओळख तयार केली आहे. हा प्लॅटफॉर्म हळूहळू जनरेशन झी साठी सर्च इंजिन बनत आहे. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, गूगलच्या एका संशोधन अहवालात या मुद्द्यावर जोर देण्यात आला होता. अहवालातील आकडेवारीप्रमाणे, साधारणपणे, 12 ते 28 वयोगटांतील (जेनरेशन झी) 40 टक्के लोक जेवणासाठी जवळील हॉटेल शोधण्याकरिता गूगल सर्च किंवा नकाशे वापरण्याऐवजी टिकटॉक वापरण्यास प्राधान्य देतात, असे गूगलचे वरिष्ठ व्हीपी प्रभाकर राघवन यांनी सांगितले. या संधीचा फायदा घेण्यासाठी, टिकटॉकने निवडक देशांमध्ये शोध जाहिरात (सर्च ऍड्स) प्लॅटफॉर्मची चाचणी सुरू केली आहे. त्यामुळे येत्या काही महिन्यांत त्याची थेट स्पर्धा मायक्रोसॉफ्ट व गूगलशी होणार.
टिकटॉकवर बंदी घालण्याची मागणी
टिकटॉक डाउनलोड केल्यावर या ऍप्लिकेशनला फोनचा कॅमेरा, स्थान तपशील (लोकेशन), मायक्रोफोन, व्हिडिओ, फोटो, स्मार्टफोनमध्ये सेव्ह केलेले दूरध्वनी क्रमांक आणि इतर माहिती वापरण्याचा अधिकार मिळतो. या पलीकडे, प्रत्येक मोबाइल फोनवरून कीस्ट्रोक पॅटर्न गोळा करण्याचा हक्क देखील टिकटॉककडे असतो. चीनचे सरकार कोणत्याही कंपनीला जगभरातील असलेल्या ऍप वापरकर्त्यांचा डेटा सरकारकडे हस्तांतरित करण्यास सांगू शकते. यामुळे अनेक देश टिकटॉकचे पंख कापण्याच्या प्रयत्नात आहेत. बहुतेक राष्ट्रांमधील एजन्सींनी डेटा गोपनीयता आणि राष्ट्रीय सुरक्षेचे कारण सांगून बंदीला समर्थन दिले आहे. काही ठिकाणी बेकायदेशीर औषधांचा प्रचार, सायबर बुलिंग, समाजात अश्लीलता पसरवणे तसेच सांस्कृतिक कारणे देखील दिली गेली आहेत.
चीन विरोधात छेडलेली मोहीम?
बऱ्याच ऍप्स फोनमधून अशाप्रकारचे डेटा पॉईंट्स गोळा करतात. यात काही नवीन नाही. तथापि, टिकटॉक ही चिनी कंपनीची ऍप आहे, हाच मुख्य मुद्दा, असे हेरिटेज फाउंडेशन टेक पॉलिसी सेंटरच्या संचालक कारा फ्रेडरिक म्हणाल्या. “केवळ परदेशी सरकारच्या पाठिंब्यामुळे एखाद्या ऍपवर बंदी घालणे चुकीचे उदाहरण ठरू शकते. आजवर अमेरिकेसह बहुतेक देशांनी कतारच्या अल जझीरा आणि चीनच्या सीसीटीव्ही यांसारख्या सरकारी मालकीच्या मीडिया प्लॅटफॉर्मवर बंदी घातली नाही. चीनच्या पुस्तक प्रकाशक आणि व्हिडिओ गेम कंपन्यांचा देखील विरोध होत नाही. मग शॉर्ट-व्हिडिओ प्लॅटफॉर्मलाच का लक्ष्य केले जात आहे? चीनने अनेक आंतरराष्ट्रीय ऍप्स व वेबसाइट्सवर निर्बंध लादले आहेत. टिकटॉक बॅन केल्यास वॉशिंग्टन आणि बीजिंगच्या वागण्यात काहीच फरक राहणार नाही. त्याऐवजी, चांगले डेटा गोपनीयता कायदे आणि डेटा अमेरिकन सर्व्हरमध्ये जतन करणे बंधनकारक करणारे धोरण आणल्यास डेटाचे संरक्षण करण्यास मदत होऊ शकते’, असे मत लेखक आणि प्रसिद्ध पत्रकार फरीद झकारिया यांनी मांडले.
अमेरिकेतील लोक प्रतिनिधी टिकटॉकचा वापर हेरगिरीसाठी होण्याच्या शक्यतेबद्दल चिंता व्यक्त करतात. सैनिक आणि गुप्तचर विभागातील अधिकाऱ्यांना अशा ऍप वापरण्यापासून रोखणे योग्यच. परंतु, आजपर्यंत टिकटॉकतर्फे वापरकर्त्यांचा कसलाही डेटा राजकीय फायद्यासाठी चिनी सरकारला दिला गेल्याचा कोणताही पुरावा जगासमोर आलेला नाही. अनेक ऍप्स लोकेशन ट्रॅकिंगचा वापर करतात, मग ते चीन कंपनीच्या मालकीचे असो किंवा अमेरिकन, असे जॉर्जटाउन विद्यापीठातील कायदा तज्ज्ञ अनुपम चंदर म्हणाल्या. टिकटॉकने अमेरिकेसह सिंगापूर आणि आयर्लंडमध्ये जगभरातील युझर्सचा डेटा संग्रहित करण्याची सोय केली आहे. कसल्याही प्रकारची माहिती चीनमध्ये स्टोअर केली जात नसल्याची खात्री बाइटडान्सने अमेरिका तसेच ब्रिटन सरकारला दिली. एकूणच, टिकटॉकचा विरोध हा राष्ट्रीय सुरक्षेपेक्षा भू-राजकीय तणावाचा परिणाम असल्यासारखे वाटते.
बंदीमुळे मेटा व गूगलचा फायदा?
टिकटॉक प्लॅटफॉर्मच्या 10 अब्ज डॉलर्स वार्षिक कमाईतील लक्षणीय टक्केवारी जाहिरातींमधून येते. त्याचे दर गूगल आणि मेटापेक्षा अनेकपटीने कमी आहेत. जाहिरातीत केलेल्या गुंतवणुकीवर परतावा अधिक मिळतो. म्हणूनच अमेरिकेत व्हायरल व्हिडिओ ऍपवर बंदी येण्याची टांगती तलवार असूनही जाहिरातदार प्रत्येक तिमाहीत प्लॅटफॉर्मसाठी त्यांचे बजेट वाढवत आहेत. अमेरिकन जाहिरातदारांनी या वर्षी मार्चदरम्यान त्यांच्या टिकटॉक ऍड्स बजेटमध्ये 11 टक्क्यांनी वाढ केली. या जाहिरातदारांच्या यादीत ऍपल, ऍमेझॉन, पेप्सी आणि डोरडॅश यांसारख्या नामांकित कंपन्या आहेत.
गेल्या दोन वर्षांत मोजक्या देशात टिकटॉकवर बंदी येताच वापरकर्ते तसेच जाहिरातदार इन्स्टाग्राम आणि यूट्यूबच्या दिशेने वळाले. येत्या काळात अमेरिकेतही असेच होऊ शकते. म्हणूनच बंदी येताच मेटा व गूगलचे महत्त्व वाढेल, महसूल व स्टॉकच्या किमतीत देखील वाढ होईल. डीप वॉटर ऍसेट मॅनेजमेंटचे व्यवस्थापकीय भागीदार जीन मुन्स्टर यांच्या मते मेटा स्टॉकची किंमत 10 टक्क्यांपर्यंत वाढू शकते. स्पर्धेच्या अभावाने दोन्ही कंपन्यांचा थेट फायदा होईल यात काडीमात्र शंका नाही.
लॉबीस्टचे षड्यंत्र?
फेसबुक व गूगल लॉबिंग करण्यासाठी वर्षानुवर्ष पाण्यासारखा पैसा खर्च करत आहेत. दोघांनी लॉबीस्टच्या सेवांचा वापर अनेक देशातील सरकारी धोरणांवर प्रभाव टाकण्यासाठी केल्याचे कबूल केले आहे. दर वर्षी खर्च केलेल्या रकमेचा अहवाल अमेरिकन सरकार पुढे मांडला जातो. मागील वर्षी (2022 दरम्यान) मेटाने लॉबिंगवर 19.15 दशलक्ष यूएस डॉलर्स खर्च केले, तर अल्फाबेटने 13.2 दशलक्ष डॉलर्स. शिवाय, त्यांच्याकडे सरकारांशी चांगले संबंध टिकवायला व धोरणे स्वतःच्या बाजूने फिरवायला इन-हाउस टीम देखील आहेत. टिकटॉकवर बंदी आणण्यासाठी फेसबुक व गूगलने अनेक देशांमध्ये लॉबिंग केल्याची दाट शक्यता आहे. तथापि, हे दर्शविणारा कोणताही ठोस पुरावा जगासमोर नाही.