मेघश्री दळवी
एकीकडे आपण करोनावरील लसीसंबंधी आश्वासक बातम्या वाचतो आहोत, तर दुसरीकडे या महासाथीतही संशोधक मेहनत करत आहेत आणि आपल्याला नवनव्या सकारात्मक बातम्या देत आहेत. स्वसिंचक मृदा ही त्यातली एक. सिंचनाची गरज नसलेली आणि आपणच आवश्यक ती आर्द्रता मिळवणारी ही माती शेतीच्या दृष्टीने अतिशय उपयुक्त ठरणार आहे.
अमेरिकेतली ऑस्टिन शहरात युनिव्हर्सिटी ऑफ टेक्सासमधल्या शास्त्रज्ञांनी या खास मातीची निर्मिती केली आहे. ही माती हवेतील आर्द्रता खेचून घेऊ शकते आणि रोपांपर्यंत पोहोचवू शकते. त्यासाठी मातीत विशिष्ट सुपर अब्सोर्बन्ट जेल वापरलेलं आहे. ते हवेतील ओलावा शोषून घेतं, आणि तापमान वाढलं की ते हा ओलावा हळूहळू मुक्त करत जातं. दिवसा जमीन तापली तर कोरडी पडत जाते. नेमक्या अशा वेळी जेलमधून ओलावा मिळत गेला, तर जमीन कायम ओलसर राहू शकते आणि वेगळं सिंचन करण्याची गरज भासत नाही. जेलमधला ओलावा उन्हात थोडा बाष्प होऊन बाहेर पडतो आणि हवेतली आर्द्रता अगदीच कमी होणार नाही याची आपोआप काळजी घेतली जाते.
ही एक ग्रॅम माती सुमारे तीन ते चार ग्रॅम पाणी शोषून धरून ठेवू शकते. त्यामुळे एका चौरस मीटर शेतजमिनीला पिकानुसार शंभर ते नऊशे ग्रॅम माती पुरेशी होईल, असा संशोधकांचा प्राथमिक अंदाज आहे. वेगळ्या सिंचनाची गरज नसेल, तर कोरड्या जमिनीसाठी ही माती प्रचंड उपयोगी ठरेल. जगभरात अनेक ठिकाणी पाण्याची टंचाई असते. विहिरीतून पाणी ओढून ते वाहून नेऊन पिकाला देणे हे शेतकऱ्यांसाठी अतिशय जिकिरीचं काम असतं. इतकंच नाही तर बरीचशी जमीन शेतीसाठी योग्य नसल्याने पडून राहते. तिथे अशी माती वापरता आली तर जगातली बरीच पडीक जमीन शेतीखाली आणता येईल.
जागतिक लोकसंख्या आणि त्यांची अन्नाची गरज यांचा विचार केला तर ही माती त्या दृष्टीने महत्त्वाची ठरेल. अन्न उत्पादनातले श्रम वाचवणे हा थेट फायदा दिसला तरी त्यासोबत अनेक अप्रत्यक्ष फायदे स्वसिंचन करणाऱ्या मातीमुळे होऊ शकतात. शेतीत वापरल्या जाणाऱ्या पाण्याची बचत झाली तर ते पाणी इतर कामांकडे वळवता येईल.
पाणी वाहून नेण्याच्या कामात अनेक स्त्रीपुरूषांचे कितीतरी तास खर्ची पडतात आणि त्या मेहनतीचा आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो. अशा कामामुळे खेड्यापाड्यातल्या मुलींचं शिक्षण मागे पडतं असंही सामाजिक निरीक्षण आहे. ही सगळी मानवी क्षमता इतर गोष्टींसाठी वापरता आली तर ही स्वसिंचक मृदा खरोखरीच जगासाठी एक वरदान ठरू शकते.
डिसेंबर महिन्यात पाच तारखेला जागतिक मृदा दिवस साजरा केला जातो. स्वसिंचन करणारी मृदा ही बातमी त्याचदरम्यान आल्याने या वर्षीचा जागतिक मृदा दिवस नक्कीच खास ठरला आहे.