ब्रेक्झिटमुळे जनतेत हिरो ठरलेले बोरिस जॉन्सन यांना स्वपक्षीय नेत्यांच्या बंडामुळे पायउतार व्हावे लागले आहे. शिवाय असंख्य आरोपांनी त्यांची प्रतिमा काळवंडली गेली. गुरुवारी (ता. 7) भारतात सूर्यास्त होत असताना तिकडे ‘साहेबां’च्या देशात जॉन्सन यांचा जणू राजकीय अस्त होत होता. त्याच वेळी भारतीय वंशाचे ऋषी सूनक अन् प्रीती पटेल ही नावे ब्रिटनचे संभाव्य पंतप्रधान म्हणून चर्चेत आली.
संसदीय परंपरा, मूल्ये अनेक देशांत पायदळी तुडविली जात असताना ब्रिटनमध्ये मात्र ती कसोशीने पाळली जातात. पंतप्रधान चुकत असले, तर तिथे त्यांच्या सत्ताधारी पक्षाचा खासदारही त्याविरोधात संसदेत मत मांडू शकतो. गेल्या काही दिवसांपूर्वी पंतप्रधान बोरिस जॉन्सन यांच्याविरोधात अविश्वास ठराव दाखल करण्यात आला होता. हा ठराव नामंजूर झाला; परंतु सत्ताधारी हुजूर (कॉन्झर्व्हेटिव्ह) पक्षाच्या खासदारांनीच जॉन्सन यांना मर्यादांची जाणीव करून दिली.
सत्ताधारी हुजूर पक्षाच्या खासदारांनी केलेल्या बंडानंतर जॉन्सन पुरते अडचणीत आले होते. चोवीस तासांपेक्षा कमी कालावधीत किमान पन्नास मंत्री आणि संसदीय सचिवांनी राजीनामा दिला. इतकेच नाही तर गृहमंत्री प्रीती पटेल आणि परिवहन मंत्री ग्रॅंट शॅप्स यांच्यासह तीन डझन वरिष्ठ मंत्र्यांनी पंतप्रधानांची भेट घेतली आणि त्यांना राजीनामा देण्यास सांगितले. आरोग्यमंत्री साजिद जाविद आणि भारतीय वंशाचे अर्थमंत्री ऋषी सुनक यांच्या राजीनाम्याने सुरू झालेला गोंधळ बोरिस जॉन्सन यांच्या पदत्यागाच्या घोषणेने काहीसा विरळ झाला.
आता भावी पंतप्रधान निवडीचा कार्यक्रम जाहीर होणार आहे. तत्पूर्वी येत्या ऑक्टोबरमध्ये होणाऱ्या हुजूर पक्षाच्या अधिवेशनात नूतन पंतप्रधान निवडला जाणार होता, तोवर बोरिस जॉन्सन हेच काळजीवाहू पंतप्रधान राहिले असते; परंतु स्वपक्षातून सुरू झालेली बंडाळी थांबता थांबत नव्हती. “गो मिन्स गो’ या शब्दांत ज्येष्ठमंत्री नदीम जहावी यांनी जॉन्सन यांना सुनावले. नवा पंतप्रधान निवडीसाठी ऑक्टोबर पर्यंत थांबण्यास स्वपक्षीय खासदार तयार नव्हते.वाऱ्याची दिशा ओळखून बोरिस जॉन्सन यांनी अखेर बगलेतील राजकीय फासे फेकून दिले व राजीनामा देत तत्काळ नवा नेता निवडीची तयारी दर्शविली. 1987 नंतर हुजूर पक्षाला सार्वत्रिक निवडणुकीत 43.6 टक्के इतकी मते मिळवून देणाऱ्या अन् ब्रेक्झिट यशस्वी केल्याने जनतेत हिरो ठरलेल्या या नायकाची अशी गच्छंती झाली.
वित्तीय सेवा सचिव जॉन ग्लेन, सुरक्षा सचिव रॅचेल मॅक्लीन, निर्यात आणि समानता मंत्री माइक फ्रीर, गृहनिर्माण आणि समुदाय कनिष्ठ मंत्री नील ओब्रायन आणि शिक्षण विभागाचे कनिष्ठ सचिव ऍलेक्स बर्घार्ट, यांच्यासह सुमारे पन्नास जणांनी जॉन्सन यांच्यावर अविश्वास व्यक्त करत राजीनामा दिला. जॉन्सन यांच्या संकटात भर घालत, त्यांच्या सरकारमधील वरिष्ठ मंत्र्यांनी पंतप्रधानांच्या 10, डाउनिंग स्ट्रीट या निवासस्थानी जाऊन त्यांना पद सोडण्यास सांगितले.
जॉन्सन यांनी अनेकांची वैयक्तिक भेट घेतली; पण त्यांच्या पंधराहून अधिक मंत्र्यांनी पुढच्या निवडणुकीत हुजूर पक्षाची कामगिरी चांगली होण्यासाठी नेतृत्व बदलाचा आग्रह धरला. एवढ्या मंत्र्यांनी आणि महत्त्वाच्या व्यक्तींनी राजीनामे दिल्यानंतरही जॉन्सन पायउतार होण्यास तयार नव्हते. त्यांच्या राजीनाम्यामुळे लवकरच निवडणुका घ्याव्या लागतील आणि जॉन्सन त्यासाठी अनुकूल नव्हते. पक्षाच्या संपर्क समितीच्या बैठकीत त्यांनी मुदतपूर्व निवडणूक किंवा राजीनाम्याचा प्रश्न उडवून लावला होता.
अर्थमंत्रिपदापर्यंत पोहोचलेले भारतीय वंशाचे ऋषी सुनक यांनी पद सोडल्यानंतर राजकारणात कोणतेही पद घेणार नसल्याचे संकेत दिले आहेत. ते इन्फोसिसचे नारायण मूर्ती यांचे जावई आहेत.सूनक यांचे नाव जॉन्सन यांचे उत्तराधिकारी म्हणून सर्वात पुढे आहे. मात्र, त्यांच्या पत्नी अक्षदा यांच्यावर करचुकवेगिरी प्रकरणी असलेले आरोप सूनक यांच्या पंतप्रधानपदाला अडसर ठरू शकतात. पक्षाचे माजी उपमुख्य प्रतोद ख्रिस पिंचर यांचे नाव न घेता त्यांनी जॉन्सन यांना फटकारले होते. समलैंगिकतेच्या आरोपामुळे पिंचर हे आधीच वादग्रस्त होते, त्यात त्यांची नियुक्ती उपमुख्य प्रतोदपदी करण्यात आल्याने बोरिस जॉन्सन विरोधात बंडाळीने जोर धरला.
आपल्या सैल वागण्याने व वक्तव्याने जॉन्सन हे यापूर्वी अनेकदा उलट-सुलट चर्चेत राहिले आहे. भारताच्या दौऱ्यात जेसीबी मशीनवर उभे राहून त्यांनी काढलेले फोटो टीकेचा विषय ठरले होते. लॉकडाऊन काळात पार्ट्या करण्याने त्यांची प्रतिमा मलिन झाली होती. याप्रकरणी त्यांनी दंड देखील भरला. कायदा मोडल्या प्रकरणी कारवाई झालेले ब्रिटन मधील ते पहिले पंतप्रधान होते. सरकारी निवासस्थानातील वस्तूंचा वैयक्तिक वापर केल्याप्रकरणी त्यांच्यावर आरोप झाले.
दोन आठवड्यांपूर्वी झालेल्या पोटनिवडणुकीत हुजूर पक्षाला पराभव पत्करावा लागला, जॉन्सन यांच्या घसरत्या लोकप्रियतेची ती ‘लिटमस टेस्ट’ होती. त्यातच मजूर पक्षाने पदत्याग करण्याची मागणी केली, नाहीतर पुन्हा अविश्वास ठराव आणण्याचा इशारा दिला. समलैंगिकतेच्या आरोपांनी वादग्रस्त ठरलेले ख्रिस्त पिंचर यांच्या नियुक्तीमुळे जॉन्सन यांच्या विरोधात उद्रेक झाला.थेरेसा मे यांच्या नंतर पदभार स्वीकारलेल्या जॉन्सन यांनी प्रारंभी जनतेचे लक्ष वेधून घेतले, मात्र त्यांची स्वपक्षात सुरू झालेली लोकप्रियतेची घसरण त्यांना ‘नकोसे’ पर्यंत घेऊन गेली.
ऋषी सुनक यांच्यासह दोन मंत्र्यांच्या राजीनाम्यानंतर पंतप्रधानांनी दोन नवीन मंत्र्यांची नियुक्ती केली होती. नदीम जाहवी यांना ऋषी सुनक यांच्या जागी नवे अर्थमंत्री बनवण्यात आले, त्यांनीच जॉन्सन यांना ‘गो मिन्स गो’ म्हटल्याने ‘पाठ’ अन् ‘खंजीरा’ची गाठभेट झाली की काय, असे जॉन्सन यांना वाटले असावे.
एका महिन्यात दोनदा बोरिस जॉन्सन सरकार अडचणीत आले आणि गंमत म्हणजे आधीच्या अविश्वास ठरावात त्यांना तारून नेणारे ख्रिस पिंचर यांच्यामुळेच ते आता गर्तेत सापडले आहेत. बोरिस जॉन्सन यांच्याविरोधात पहिल्यांदा अविश्वासदर्शक ठराव मांडला गेला, तेव्हा निमित्त होते करोना काळात त्यांच्या टेन डाउनिंग स्ट्रीट या सरकारी निवासस्थानात झालेली पार्टी. या पार्टीमुळे अनेक मंत्री आणि सचिवांना करोनाची लागण झाली. त्यामुळे अशी पार्टी करणे हे बेजबाबदारपणाचे असल्याचा ठपका जॉन्सन यांच्यावर ठेवण्यात आला होता; पण विश्वासमत ते थोडक्यात जिंकले.
ते जिंकून देताना जॉन्सन यांच्या बाजूने खासदारांची मते वळवण्याचे महत्त्वाचे काम ख्रिस पिंचर या त्यांच्या खूप जवळच्या सहकाऱ्याने आणि तेव्हाच्या उपमुख्य प्रतोदाने केले; पण आता याच ख्रिस पिंचर यांच्या वर्तणुकीमुळे जॉन्सन अडचणीत आले आहेत. पिंचर स्वत: समलैंगिक विवाहाचे पुरस्कर्ते आहेत आणि 2017च्या नोव्हेंबरमध्ये ग्रेट ब्रिटनचे आघाडीचे रोईंग खेळाडू ऍलेक्स स्टोरी यांनी त्यांच्या विरोधात लैंगिक संबंधांची मागणी केल्याचा आरोप केला होता. स्टोरी हे पिंचर यांच्याच हुजूर पक्षाचे सदस्य आहेत. सतत नकार देऊनही दारूच्या नशेत असलेल्या पिंचर यांनी आपले ऐकले नाही, असे स्टोरी म्हणाले होते.
त्यानंतर डिसेंबर 2017 मध्ये आणखी एक खासदार टॉम बेनक्लिनसॉप यांनीही असाच आरोप केला. ब्रिटिश संसदेचे कामकाज योग्य पद्धतीने चालवण्याची जबाबदारी असलेल्या व्यक्तीवरच असा आरोप होणे ही गंभीर गोष्ट होती. त्यामुळे हे प्रकरण तेव्हा “वेस्टमिन्स्टर सेक्श्युअल ऍलिगेशन्स’ या नावाने खूप गाजले होते. याच प्रकरणांवरून जून 2022मध्ये त्यांनी प्रतोदपदाचा राजीनामाही दिला होता; पण त्यानंतर एका महिन्याने जॉन्सन यांनी याबाबतीत एक विचित्र कबुली दिली आहे.
पंतप्रधान बोरिस जॉन्सन म्हणाले, “हो. मी हे मान्य करतो की, ती माझी चूक होती. आता विचार केला की मला कळते, माझे वागणे चुकीचे होते आणि माझ्या निर्णयामुळे ज्यांना मनस्ताप झाला त्यांची मी माफी मागतो.’ ख्रिस पिंचर यांच्याविरोधात अयोग्य वर्तनाची तक्रार असताना आणि तक्रार झाल्याचे माहीत असताना त्यांची उपमुख्य प्रतोदपदी नेमणूक केली ही गोष्ट आता जॉन्सन यांनी उघडपणे मान्य केली आणि त्यावरून आजचे सत्तानाट्य घडले आहे.
आरिफ शेख