आजचं युग हे जाहिरातींचं आहे असं म्हणतात ते योग्यच आहे. पूर्वी चित्रपटाची जाहिरात गावातून फिरणाऱ्या त्रिकोणी हातगाडीच्या किंवा टांग्यामधल्या पोस्टरवर चालत असत. आता अभिनेत्यांना चित्रपटांचं “प्रमोशन’ करावं लागतं. जाहिरात ही आजच्या जमान्यात आवश्यक नक्कीच आहे. पण जाहिरातीआडून जी अकटोविकट विधानं केली जातात त्यांना काय म्हणावं? मी त्यांना “छद्मविधान’ म्हणतो. ही छद्मविधानं शाब्दिक असतील असं नाही तर चित्रांतून अथवा चलच्चित्रांच्या माध्यमांतूनही केली जातात.
हे क्रीम वापरलंत की तुमची त्वचा मुलायम आणि नितळ होईल अमुक अमुक क्रीम वापरलंत तर तुमची त्वचा उजळ होईल तरुणांनो, या ब्रॅंडचं डिओडरंट वापरलंत की मुली तुमच्या मागे धावत येतील अशी छद्मविधानं तुमच्या कानावर (आणि डोळ्यांवरही) नेहमी आदळत असतील. ही विधानं छद्म असली तरी त्या मानानं मवाळ आहेत. एका शीतपेयाच्या बाटलीसाठी एक सेलेब्रिटी जीवावर उदार होऊन उंच बिल्डिंगवरून, धावत्या गाड्यांवरून उड्या मारत ती बाटली हस्तगत करतो याला काय म्हणावं? दुसऱ्या शीतपेयानं तर त्याचे घोट घेतल्यावर मोटरसायकलवरून उडी घेत दरी ओलांडण्याचं साहस केलेलं दाखवलं होतं.
असल्या भयानक स्टंटबाजीला काही तरुण बळी पडून खरोखरीचे “बळी’ पडले असले तर नवल नाही! असल्या छद्मविधानांचं “शुद्धीकरण’ करण्याकरता बारीक टाइपात “असे साहस सामान्यांनी करू नये’ असं काहीसं दिलं जातं; पण त्यामुळे होणारे परिणाम थांबत असतील असं वाटत नाही. विविध क्लासेस आणि ऍकॅडमीज् या आपल्या जाहिरातींत रॅंक प्राप्त झालेल्या विद्यार्थी-विद्यार्थिनींचे डझनांनी फोटो छापतात. त्यातील काही चेहरे दुसऱ्या कुठल्या तरी क्लासच्या जाहिरातीत आढळले तर आश्चर्य वाटायला नको.
छद्मविधानं पूर्वीही केली जात होती; पण ती पराकोटीची नव्हती आणि मोठ्या प्रमाणावर तर नक्कीच नव्हती. मला आठवतं, अनेक (विशेषतः हिंदी) नियतकालिकांतून पानाच्या कोपऱ्यात अगदी छोट्या चौकोनात —पैसे भेजिये और अँगूठी पाइये. ये पहनकर आपकी सब इच्छा पूरी होंगी किंवा जो मांगोगे वही मिलेगा अशा प्रकारच्या जाहिराती असत. या जाहिरातींत दिलेला पत्ता बहुधा दिल्ली-6 येथील असे. अशाच एका जाहिरातीतील प्रश्न बरोबर सोडवल्यास गालिबच्या शायरीचं पुस्तक तुमच्या पत्त्यावर पाठवलं जाईल असं निवेदन होतं. मी प्रश्न बरोबर सोडवले आणि काय आश्चर्य! मी दिलेल्या पत्यायावर गालिबच्या शायरीचं पुस्तक आलं. मात्र हे “पुस्तक’ जेमतेम काड्यापेटीच्या आकाराचं होतं आणि त्यात फक्त 5-6 पानं होती!
त्या काळात हिंदी चित्रपटाचं पोस्टर भडक आणि उत्तान सौंदर्य दाखवणारं असे. मुख्य म्हणजे पोस्टरवर दाखवलेले सीन सिनेमात अजिबातच नसत! नंतर इंटरनेटच्या जमान्यात तुम्ही एक लाख डॉलर्सची लॉटरी जिंकली आहे किंवा तुम्ही भाग्यवान आहात कारण तुम्ही आताच एक बीएमडब्ल्यू कार जिंकली आहे अशी छद्मविधानं केलेली ईमेल आपल्यापैकी अनेकांना आली असेल. अजूनही अशा प्रकारचे मेल येतात.
आतातर मोबाइलवरून येणाऱ्या संदेशातून आणि संभाषणांतून “केवायसीसाठी तुमच्या बॅंक खात्याची माहिती द्या’, “तुमची भेटवस्तू कस्टममधून सोडविण्यासाठी काही रकमेची जरूरी आहे किंवा तुम्ही लकी ड्रॉद्वारे थायलॅंडची ट्रिप जिंकली आहे’ अशा प्रकारची छद्मविधानं केली जातात आणि काही माणसं त्यांच्या निष्काळजीपणामुळे अशा छद्मविधानांना बळी पडतात आणि त्यांच्या धनराशीचा अपहार होतो. विवाहविषयक संकेतस्थळांवर दिलेली उपवर किंवा उपवधू व्यक्तीची माहिती छद्मविधान असू शकते. यातील छद्मविधानांमुळे अनेक व्यक्तींचं जीवन उद्ध्वस्त झालेलं आहे.
निवडणुकांचा काळ आला की नेत्यांच्या रॅली, सभा, सुरू होतात. हा सर्व जाहिरातीचाच प्रकार आहे. त्यात त्यांनी दिलेली भरघोस आश्वासनं ही तर छद्मविधानंच असतात. कारण बव्हंशी या आश्वासनांचा निवडणुकीनंतर त्यांना विसर पडतो.
छद्मविधानांमुळे फसवणूक होऊ द्यायची नसेल, तर आपण सतर्क राहायला पाहिजे आणि इतरांनाही होणाऱ्या नुकसानाची जाणीव करून द्यायला हवी. कारण कायद्यातील पळवाटा शोधून कायद्यात अडकणार नाही अशा रीतीनं ही छद्मविधानं केली जातात.
– श्रीनिवास शारंगपाणी