अरुण गोखले
पूज्य, पूजक आणि पूजा ह्याला आपल्या संस्कृतीत फार महत्त्व आहे. देवपूजा हा एक नित्यकर्माचा भाग आहे, हे आपण जाणतोच. पूजेचे अनेक प्रकार असून त्या सर्वांमध्ये मानसपूजेला फार महत्त्व आहे.
मानसपूजा ह्या नावातच साधारण ह्या पूजेचे स्वरूप काय? ह्याची सहज कल्पना येते. कोणतेही काम हे मन:पूर्वक आणि सर्व समर्पित भावाने करणेच आवश्यक असते. “मनी नाही भाव म्हणे देवा मला पाव’ तर ते कसे शक्य होणार? समजा आपण देवाची पूजा करतोय. आपल्याकडे पूजेचे सर्व साहित्य आहे, पण पूजा करीत असताना जर आपले मन त्या पूजेत नसेल तर त्या केवळ वरवरच्या पूजनाला काय अर्थ आहे? यासाठी जे करायचे ते थोडे करा पण मन लावून करा.
मानसपूजा हा एक पूजेचा असा प्रकार आहे की इथे तुम्हास सर्व उपचार हे केवळ मनानीच करायचे असतात, म्हणजेच कल्पनेने करायचे असतात. उदा. मी देवास स्नान घालतो आहे, ही कल्पना करून देवावर पाण्याची धार धरताना ती मी नळाच्या पाण्याची धार धरतोय अशी कल्पना तरी का करायची? चांगली पवित्र गंगेची धार मी माझ्या देवावर धरीत आहे अशी उदात्त कल्पना करायला काय हरकत आहे? त्यामुळे या मानसपूजेत मी उत्तम पदार्थ माझ्या उपास्य देवतेला अर्पण करीत आहे, असाच भाव असायला हवा.
मानसपूजा करण्यास साधी अन् सोपी आहे. कारण तिला स्थल, काल, वेळ जागा ह्याचे बंधन नाही. ती आपण कुठेही शांतचित्ताने आणि प्रसन्न मनाने बसून करू शकतो. ही मानसपूजा कशी करायची? ह्याचीही एक पद्धत ठरलेली आहे.
प्रथम योग्य जागी शांतचित्ताने बसावे. मन प्रसन्न करावे. माता-पिता-गुरूदेव ह्याचे स्मरण करावे. मग त्या उपास्य देवतेचे ध्यान करावे. त्यांची सुंदरशी मूर्ती डोळ्यासमोर आणावी. मग त्यास शुद्धोदकाने स्नान घालावे, पुसून हृदयसिंहासनावर बसवावे. कपाळी गंध लावावे. दैवत देवी असेल तर तिला हळद-कुंकू लावावे.
हार- फुले अर्पण करावीत. ज्ञानदीपाने ओवाळावे. उत्तम पदार्थांचा नैवेद्य दाखवावा. धूपदीप दाखवून आरती करावी. स्तुती, नामस्मरण करावे. कृपेचे वरदान मागावे. मानसपूजा ही श्रेष्ठ पूजा असून ती करण्यासही अत्यंत सुलभ आहे.