“मधुबनी चित्रकला’ प्रामुख्याने बिहारमधील मिथिला भागातील प्रसिद्ध चित्रकलेचा प्रकार आहे. म्हणूनच याला “मिथिला चित्रकला’ असंही म्हटलं जातं. डोळ्यात भरणारे नैसर्गिक गडद रंग, भौमितीय आकृत्या हे या मधुबनी चित्रकलेचे वैशिष्ट्य. यामध्ये प्रामुख्याने राम, कृष्ण, सीता, काली, शिव आदी देवदेवता तसेच सूर्य, चंद्र, तुळशीसारख्या धार्मिक महत्त्व असलेल्या वनस्पती, विवाहसोहळे, सणवार, जन्म, कालीपूजा, दुर्गापूजा यांचे चित्रण आढळते.
या कलेच्या उत्पत्तीबाबत नक्की सांगता येत नाही; परंतु असं म्हणतात की, मिथिलानगरीचा राजा जनक याच्या आज्ञेनुसार राम-सीतेच्या विवाहसोहळ्याच्या वेळी नगरीची सजावट करण्यासाठी तेथील महिला कलाकारांनी ही चित्रे रेखाटलेली आहेत.
पूर्वी ही चित्रे प्रामुख्याने महिला काढत असत आणि आज ती मिथिलाची एक जीवित परंपरा मानली जाते. मधुबनी चित्रकला जगातील सर्वांत प्रसिद्ध चित्रकलांमधील एक आहे. कोणत्याही इतर लोककलांप्रमाणेच मधुबनी चित्रकला ज्या समाजाची आहे तेथील रुढी, परंपरा, मूल्ये आणि प्रथा अतिशय मनोरंजक पद्धतीने प्रतिबिंबित करते.
ही चित्रे बोटांनी, डहाळ्या, ब्रशेस आणि पेनाच्या साहाय्याने, नैसर्गिक अथवा कृत्रिम रंग वापरून बनवली जातात. वास्तविक ही चित्रे झोपड्यांच्या भितींवर काढली जायची; परंतु आता ही चित्रे कपड्यावर किंवा कागदाच्या कॅनव्हासवर बनवली जातात. मधुबनी चित्रे काढताना लक्षात ठेवण्याची बाब म्हणजे या चित्रामधील प्रत्येक आकाराला दुहेरी बाह्यरेषा असते. तसेच यामध्ये भडक रंग भरले जातात.
मधुबनी चित्रे बनवण्याच्या मागील अर्थही कालांतराने बदलले आहेत; परंतु ही कला स्वत:मध्ये इतकी रुजली आहे की ती अजूनही कला रसिकांच्या पसंतीच्या निवडींपैकी एक आहे.
– अश्विनी घाडगे