एकदा एक परदेशी प्रवासी लखनौजवळच्या खेड्यातून प्रवास करत होता. रस्त्यात त्याला तहान लागली म्हणून त्यानं जवळच दिसणाऱ्या एका घराच्या दारावर थाप मारली आणि आतल्या माणसाला पाणी मागितलं. तिथे राहात असलेल्या त्या शेतकऱ्यानं त्याला पाणी दिलंच शिवाय त्याला आगत्यानं जेवायलाही घातलं. त्यामुळे समाधानी झालेल्या प्रवाशाला फार आनंद झाला, पण त्याच्याकडे त्या शेतकऱ्याला द्यायला काहीच नव्हतं मग त्यानं आपल्याकडची कपड्यावर जाळीदार भरतकाम करण्याची कलाच या शेतकऱ्याला शिकवली आणि या कलेमुळे तुझ्यावर कधीही उपाशी राहायची वेळ येणार नाही असं सांगून तो निघून गेला. पण नंतर त्या शेतकऱ्यानं ही कला त्याच्या कुटुंबातल्या इतरांना शिकवली आणि अशी भरतकाम केलेली वस्त्रं विकून तो भारतातल्या चिकनकारीचा अनामिक प्रणेताच बनला.
भरतकामाच्या या कलेला आज आपण चिकनकारी म्हणतो. चिकनकारी आपल्याकडे जहांगीराची बेगम नूरजहॉं हिच्यामुळे आली असंही मानतात. तिच्या दासींपैकी एका पर्शियन दासीनं अतिशय तलम मलमलच्या कापडावर खूपच बारीक जाळीकाम केलेलं कापड नूरजहॉंला दाखवलं ते बघून नूरजहॉं त्या भरतकामाच्या प्रेमातच पडली आणि तिनं आणखी अनेक दासींना ही कला शिकून घ्यायला आणि तसे कपडे तयार करायला उद्युक्त केलं.
अशा अनेक कथा-दंतकथा चिकनकारी या प्रकारच्या भरतकामाबद्दल प्रचलित आहेत. चिकनकारी ही कला आपल्याकडे मुघल काळात आली असली तरी ती इसवीसनपूर्व तिसऱ्या शतकात पर्शियातून आपल्याकडे आली अशी अनेक ठिकाणी नोंद आहे. पण गेल्या दोनशे वर्षांपासून ती फार लोकप्रिय होतेय. चिकनकारी हा शब्द मूळ पारशी चकीन शब्दावरून आला आहे, याचा अर्थ हवा जाण्यासाठी केलेली बारीक जाळी असा होतो. कपड्यावर केलेली अत्यंत बारीक कलाकुसर असाही अर्थ या शब्दाला नंतर मिळाला.
चिकनकारी या अत्यंत बारीक कलाकुसरीच्या भरतकामाच्या कलेवर पर्शियन वास्तूशिल्पकलेचा प्रभाव दिसून येतो. पर्शियन वास्तूकलेमध्ये अनेक दारं, खिडक्या, भिंती आणि चक्क छतांवरही बारीक नक्षीकाम आणि हवा खेळती राहण्यासाठी जाळीकाम करतात. त्यातून आत येणाऱ्या छाया-प्रकाशाची सुंदर नक्षी समोरच्या भिंतीवर किंवा जमिनीवर पडते आणि दिवसाच्या प्रहरानुसार ती बदलत जाते तो परिणाम फारच मोहक दिसतो. याचंच प्रतिबिंब चिकनकारीमध्ये दिसतं.
चिकनकारीचं कापड तयार करताना अनेक पायऱ्या असतात. यासाठी मलमलच्या कापडावर आधी जी नक्षी तयार करायची तिचे ठसे उमटवले जातात. या ठशांवरचीही नक्षी ठराविक वेलबुट्टी आणि जाळीची असते. जिथे परंपरागत हा व्यवसाय चालतो त्या लखनौच्या अनेक मोहोल्ल्यांमध्ये अनेक कारागिरांकडे काही काही शंभर सव्वाशे वर्षं जुने कलात्मक ठसे अजूनही आहेत.
त्यानंतरची पायरी म्हणजे ठशांवर भरतकाम करणं. यातही अनेक पायऱ्या असतात. आपण चित्र काढताना जसं आधी ढोबळ स्केचेस काढून घेतो आणि नंतर ते गडद करतो तसा चिकनकारीमध्ये चित्राच्या कडेला आधी साधा धावता साखळी टाका घालून सीमा निश्चित केल्या जातात आणि नंतर त्यावर अजून एक विण घालून त्यात भरीवपणा आणला जातो. चिकनकारीमध्ये टाक्यांचेही सपाट टाका, उठावदार टाका आणि जाळीदार टाका हे तीन प्रकार पडतात. अर्थातच नावाप्रमाणे सपाट टाका कापडालगतच राहतो, उठावदार टाका कपड्यावर बुंदी किंवा पान अशा लहान लहान वस्तू ठेवल्या असल्याचा भास देतो आणि जाळीचा टाका मूळ कपड्यातले उभे आणि आडवे धागे बाजूला करून कपड्यावर सुबक जाळी निर्माण करतो. नंतर ठशांचा रंग धुवून टाकला जातो.
गेल्या तीन पिढ्या चिकनकारीमध्ये असणाऱ्या राष्ट्रीय पुरस्कार विजेत्या नसीम बानो सांगतात, चिकनकारीमध्ये जवळपास पासष्ट प्रकारचे टाके आहेत. आमचे वडील तर इतकी सुंदर चिकनकारी करायचे की तो कपडा जणू पतंगाच्या माशीचा पंखच वाटावा! शिवाय ते एखाद्या कापडावर अशा काही नजाकतीनं चिकनकाम करायचे की कपड्याच्या वरती नाजूक फुलापानांची नक्षी दिसायची पण कपड्याच्या मागच्या बाजूला काहीही दिसायचं नाही. फक्त सलग कापड दिसायचं!
त्या पुढे म्हणतात, हस्तकलेला आता जरी वाईट दिवस आले असले तरी जीवनाच्या शेवटच्या क्षणापर्यंत आम्ही ही कला सोडणार नाही कारण ही कला आमचा श्वास आहे!
अमृता देशपांडे